OMNES SUNT WANDALI DICTI. ZNACZENIE ETNONIMU „WANDALOWIE” W POLSKIEJ TRADYCJI HISTORIOGRAFICZNEJ OKRESU ŚREDNIOWIECZA

Autor

DOI:

https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/1

Słowa kluczowe:

polska historiografia średniowieczna; historiografia wczesnonowożytna; Wandalowie; Słowianie; mistrz Wincenty zw. Kadłubkiem; Dzierzwa; Jan Długosz; Maciej z Miechowa

Abstrakt

The article examines the meaning of the ethnonym “Vandals” in Polish historical tradition of the High and the Late Middle Ages. The first Polish text where the term was used is the chronicle of Master Wincenty Kadłubek who mentioned it in the context of the story of the legendary queen Wanda. The article argues that when writing about the “Vandals”, Kadłubek probably referred not only to Poles, but also Slavs in general. In fact, the term in question combines these two meanings and could be more precisely translated as “Polesas- Slavs”. Furthermore, the article shows that the use of the term, which originated in late ancient ethos, in a contemporary Middle-European context was not Kadłubek’s idea, as the term was used in the same manner in Western European medieval sources. Moreover, Kadłubek’s concept was properly understood by the later medieval Polish chroniclers who continued using the term “Vandals” in a similar way. The article ends with a transition from the medieval to the early modern era and reflects on the origins of the Polish “political nation” and its place among other nations. The transition coincided with the introduction of the Sarmatian nomenclature which gradually superseded the earlier, “Vandalian”, selfperception of the Polish elites. This happened after a transitional period of the co-existence of both traditions which merged with each other in various ways, a noteworthy example of which is how the word “Vandals” was understood by Maciej of Miechów.

Biogram autora

Adam Krawiec - Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Historii, Zakład Historii Średniowiecznej

Profesor nadzwyczajny w Zakładzie Historii Średniowiecznej Wydziału Historii UAM w Poznaniu. Główne pola jego zainteresowań badawczych to historia wyobrażeń geograficznych w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym, historia Słowiańszczyzny, historia herezji średniowiecznych. Autor m.in. monografii: Seksualność w średniowiecznej Polsce (Poznań 2000), Ciekawość świata w średniowiecznej Polsce. Studium z dziejów geografii kreacyjnej (Poznań 2010), Król bez korony. Władysław I Herman, książę polski (Warszawa 2014) i szeregu artykułów.

Bibliografia

[Adam z Bremy].1917. Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontifi-cum. Wyd. 3. Wyd. Bernhard Schmeidler. Hannover–Leipzig: Hahnsche Buchhandlung. MGH SS rer. Germ. T. 2.

Alberti Krantzii [...] Wandalia. De Wandalorum vera origine, variis gentibus, crebris e patria migrationibus, regnis item, fquorum vel autores vel euersores fuerunt. 1575. Frankfurt am Main: Andreas Wechel.

Althoff Gerd. 1996. Otto III. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ISBN: 3-534-11274-1.

Anonymi descriptio Europae orientalis. 2013. Wyd. i przeł. Dragana Kunčer. Beograd: Istorijski Institut. ISBN: 978-86-7743-102-0.

Augustyn ze Stargardu zwany niegdyś Angelusem. 2008. Protokół. Kamieńska kronika – Rodowód książąt pomorskich. Wyd. Edward Rymar. Przeł. Elwira Buszkiewicz, Stargard: Muzeum. ISBN: 978-83-920332-5-7.

Banaszkiewicz Jacek. 1979. Kronika Dzierzwy. XIV-wieczne kompendium historii ojczystej. Wrocław: Ossolineum. ISBN: 83-04-00018-0.

Banaszkiewicz Jacek. 2013. Jedność porządku przestrzennego, społecznego i tradycji początków ludu (Uwagi o urządzeniu wspólnoty plemienno-państwowej u Słowian). W: Jacek Banaszkiewicz. Takie sobie średniowieczne bajeczki. Kraków: Avalon. ISBN: 978-83-7730-087-7. S. 147–186.

Beaune Colette. 1985. Naissance de la nation France. Paris: Gallimard. ISBN: 2-07-032808-2.

Borst Arno. 1959. Der Turmbau von Babel. Geschichte der Meinungen über Ursprung und Vielfalt der Sprachen und Völker. T. II (2). Stuttgart: Anton Hiesemann.

Bömelburg Hans-Jürgen. 2011. Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700). Przeł. Zdzisław Owczarek. Kraków: Universitas. ISBN: 978-83-242-1601-7.

Braude Benjamin. 1997. The Sons of Noah and the Construction of Ethnic and Geographical Identities in the Medieval and Early Modern Periods. „The William and Mary Quarterly, 3rd Series”, t. 54 (1). ISSN: 1933-7698. S. 103–142.

Brückner Aleksander. 1974. Kultura, piśmiennictwo, folklor. Wybór prac. Red. Władysław Berbelicki, Tadeusz Ulewicz, Warszawa: PWN.

Cary George. 1956. The Medieval Alexander. Cambridge: Cambridge University Press.

Chekin Leonid. 2006. Northern Eurasia in Medieval Cartography: Inventory, Text, Translation, and Commentary. Turnhout: Brepols. ISBN: 978-2-503-51472-7.

Chronica Polonorum. 1878. Wyd. Ludwik Ćwikliński. W: MPH. T. 3. Lwów: Nakładem Akademii Umiejętności w Krakowie. S. 604–656.

Dalewski Zbigniew. 1996. Władza, przestrzeń, ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władzy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w. Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN. ISBN: 83-868-4206-7.

Długosz Jan. 1961. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 1–2. Wyd. Jan Dąbrowski. Przeł. Stanisław Gawęda i in. Warszawa: PWN.

Długosz Jan. 1964. Ioannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Lib. 1–2. Wyd. Wanda Semkowicz-Zaremba, Warszawa: PWN.

Fuhrmann Horst. 2017. Fałszerstwa w średniowieczu. W: Powojenna mediewistyka niemiecka. Red. Jerzy Strzelczyk, Adam Krawiec. Przeł. Ewa Płomińska-Krawiec, Adam Krawiec. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje. ISBN: 978-83-64864-77-3. S. 197–223.

Gall Anonim. 1952. Anonima tzw. Galla Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich. Wyd. Karol Maleczyński. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. MPH SN. T. 2.

Gautier Dalché Patrick. 2009. La Géographie de Ptolémée en Occident (IVe–XVIe siècle). Turnhout: Brepols. ISBN: 978-2-503-53164-9.

Gerhard von Augsburg. 1993. Vita sancti Udalrici. Die älteste Lebensbeschreibung des heiligen Ulrich, lateinisch-deutsch, mit der Kanonisationsurkunde von 993. Wyd. Walter Berschin, Angelika Häse. Heidelberg: Winter. Editiones Heidelbergenses. T. 24. ISBN: 3-8253-0018-8.

Gervase of Tilbury. 2002. Otia Imperialia. Receration for an Emperor. Wyd. Sheila E. Banks, J. W. Binns. Oxford: Clarendon Press. ISBN: 0-19-820288-1.

Gładysz Bronisław. 1933. O łacińskich oficjach rymowanych z polskich źródeł. „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, nr 30 (1). S. 313–351.

[Gotfryd z Viterbo]. 1872. Gotifredi Viterbiensis Memoria seculorum. Wyd. Georg Waitz. W: MGH SS. T. 22. Hannover: Hahnsche Buchhandlung. S. 94–106.

Grzesik Ryszard. 2003. Węgry a Słowiańszczyzna w najwcześniejszym etapie dziejów w świetle słowiańskich i węgierskich źródeł narracyjnych epoki średniowiecza. „Slavia Antiqua”, nr 44. ISSN: 0080-9993. S. 53–65.

Helmold z Bozowa.1937. Helmoldi presbyteri BozoviensisCronica Slavorum. Wyd. Bernhard Schmeidler. Hannover: Hahnsche Buchhandlung. MGH SS rer. Germ. T. 32.

Homza Martin. 2018. A Few Words About the Identity of the Slavs, Yesterday, Today, and Tomorrow. „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana”, t. 23 (1). ISSN: 1995-848X. S. 3–41.

[Izydor z Sewilli]. 1911. Isidori HispalensisEpiscopi Etymologiarum siue originum libri XX. T. 1–2. Wyd. Wallace Martin Lindsay. Oxford: Clarendon.

Jan z Dąbrówki. 2008. Komentarz do kroniki polskiej mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem. Wyd. Marian Zwiercan przy współpr. Anny Zofii Kozłowskiej i Michała Rzepieli. Kraków: nakł. Polskiej Akademii Umiejętności. MPH SN. T. 14. ISBN: 978-83-60183-79-3.

Krawiec Adam. 2009. Wyobrażenia geograficzne w kronice Wincentego. W: Onus Athlanteum. Studia nad Kroniką biskupa Wincentego. Red. Andrzej Dąbrówka, Witold Wojtowicz. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. ISBN: 978-83-61757-06-1. S. 294–304.

Krawiec Adam. 2017. Koncepcja przestrzeni w tekście Kroniki Galla Anonima, geografia mentalna jej autora i ich znaczenie w dyskusji nad jego pochodzeniem. W: Nobis operique favete. Studia nad Gallem Anonimem. Red. Andrzej Dąbrówka, Edward Skibiński, Witold Wojtowicz. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. ISBN: 978-83-65573-52-0. S. 75–91.

Krawiec Adam. 2021. Slavia – Sclavania – słowiańska ziemia. Słowiańszczyzna w geografii kreacyjnej łacińskiej Europy w średniowieczu. Poznań: Wydawnictwo Wydziału Historii UAM (w przygotowaniu).

Kronika Dzierzwy. 2013. Wyd. Krzysztof Pawłowski. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. MPH SN. T. 15. ISBN: 978-83-7676-160-2.

Kronika wielkopolska. 1965. Oprac. Brygida Kürbis. Przeł. Kazimierz Abgarowicz. Warszwa: PWN.

Kronika wielkopolska. 1970. Wyd. Brygida Kürbis. Warszawa: PWN. MPH SN. T. 8.

Kürbis Brygida. 1952. Studia nad Kroniką wielkopolską, Poznań: PTPN.

Kürbis Brygida. 1953. Kształtowanie się pojęć geograficznych o Słowiańszczyźnie w polskich kronikach przeddługoszowych. „Slavia Antiqua”, nr 4. S. 252–281.

Kürbis Brygida. 2001. Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza. Trzy świadectwa z XII wieku. W: BrygidaKürbis. Na progach historii II. O świadectwach do dziejów kultury Polski średniowiecznej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. ISBN: 83-7177-157-6. S. 221–241.

Lozowsky Natalia. 2008. Maps and Panegyrics: Roman Geoethnographical Rhetoric in Late Antiquity and the Middle Ages. W: Cartography in Antiquity and the Middle Ages. Fresh Per-spectives, New Methods. Red. Richard J. A. Talbert, Richard W. Unger, Leiden-Boston: Brill. ISBN: 978-90-0416-663-9. S. 169–188.

Łowmiański Henryk. 1973. Początki Polski: z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e. T. 5. Warszawa: PWN.

Maciej z Miechowa. 1517. Tractatus de duabus Sarmatiis, Asiana et Europeana et de contentis in eis. Kraków: Jan Heller.

Maciej z Miechowa. 1972. Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej. Przeł. i oprac. Tadeusz Bieńkowski. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.

Małecki Aleksander. 2011. Mity etnogenetyczne w samoświadomości historycznej na przykładzie historiografii polsko-niemieckiego pogranicza w XVI w. „Sensus Historiae”, nr 3. ISSN: 2082-0860. S. 35–53.

Merrills Andy, Miles Richard. 2010. The Vandals. Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN: 978-14-0516-068-1.

Miechowita Maciej, Glaber Andrzej. 1535. Polskie wypisanie dwoiey krainy swiata: ktorą po łacinie Sarmatią, takież y lud tam przebywaiąci zową Sarmate, iakoby zawsze gotowi a zbroyni. Gdzież też obiawione są nie ktore dawne dzieie polskie. Z wypisania doctora Macieia Miechowity, dopiro wyłożone. Kraków: Florian Ungler [online]. Protokół dostępu: http://rcin.org.pl/Content/62777/WA248_82503_SPXVI_miechowita-glaber_o.pdf[14.12.2019].

Mühle Edward. 2016. Die Slaven im Mittelalter. Berlin–Boston: De Gruyter. ISBN: 978-31-1048-814-2.

Paszyński Wojciech. 2019. Wandalia. Najstarsza wizja pradziejów Polski. Sandomierz: Wydawnictwo Armoryka. ISBN: 978-83-8064-646-9.

Pelc Janusz. 1993. Barok – epoka przeciwieństw. Warszawa: Czytelnik. ISBN: 83-07-023-092.

Pleszczyński Andrzej. 2016. Przekazy niemieckie o Polsce i jej mieszkańcach w okresie panowania Piastów. Lublin: Wydawnictwo UMCS. ISBN: 978-83-7784-841-8.

Reisinger Jutta, Sowa Günter. 1990. Das Ethnikon Sclavi in den lateinischen Quellen bis zum Jahr 900. Stuttgart: Steiner. Glossar zur frühmittellaterlichen Geschichte im östlichen Europa, Beiheft 6. ISBN: 3-515-05610-6.

Schramm Percy Ernst. 1929. Kaiser, Rom und Renovatio: Studien und Texte zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investitur-streit. Leipzig: Teubner.

Słupecki Leszek Paweł. 1993. Wawel jako święta góra a słowiańskie mity o zajęciu kraju. „Przegląd Religioznawczy”, nr 2 (168). ISSN: 1230-4379. S. 3–17.

Steinacher Roland. 2004. Wenden, Slaven, Vandalen. Eine frühmittelalterliche pseudologische Gleichsetzung und ihre Nachwirkungen. W: Die Suche nach den Ursprüngen. Von der Bedeutung des frühen Mittelalters. Red. Walter Pohl. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. ISBN: 3-7001-3296-4. S. 329–353.

Strzelczyk Jerzy. 1992. Wandalowie i ich afrykańskie państwo. Warszawa: PIW. ISBN: 83-06-02205-x.

Strzelczyk Jerzy. 2006. „Ut ab ipsis indigenis accepi”: w kwestii polskiego informatora Gerwazego z Tilbury. „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 21 (4). ISSN: 0552-4245. S. 57–70.

Strzelczyk Jerzy. 2020. Średniowieczne początki i późniejsze fazy refleksji nad pochodzeniem, językiem, tożsamością i jednością Słowian. W: Michał Kara, Dorota Leśniewska, Jerzy Strzelczyk. Wiele początków Słowian. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM [w przygotowaniu].

Theodoricus de Nieheim. 1956. Viridarium imperatorum et regum romanorum. Wyd. Alphons Lhotsky, Karl Pivec. Stuttgart: Anton Hiersemann. MGH Staatsschriften. T. 5.1.

Třeštik Dušan. 2009. Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie, Czesi i Europa Środkowa w latach 791–871. Przeł. Elżbieta H. Kaczmarska. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. ISBN: 978-83-2350-559-4.

Ulewicz Tadeusz. 2006. Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI wieku. Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (problematyka ogólna i zarys historyczny). Wyd. 2. Kraków: Collegium Columbinum. ISBN: 83-89973-33-2.

Urbański Robert. 2007. Tartarorum gens brutalis. Trzynastowieczne najazdy mongolskie w literaturze polskiego średniowiecza na porównawczym tle piśmiennictwa łacińskiego antyku i wieków średnich. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. ISBN: 978-83-8934-897-5.

Wenskus Reinhard. 1977. Stammesbildung und Verfassung. Das Werden der frühmittelalter-lichen gentes. Wyd. 2. Köln: Böhlau. ISBN: 3-412-00177-5.[Wincenty zw. Kadłubkiem]. 1974. Mistrza WincentegoKronika Polska. Przeł. Kazimierz Abgarowicz, Brygida Kürbis. Oprac. Brygida Kürbis. Warszawa: PWN.

[Wincenty zw. Kadłubkiem].1994. Mistrza Wincentego zwanego KadłubkiemKronika polska. Wyd. Marian Plezia. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”: nakł. Polskiej Akademii Umiejętności. MPH SN. T. 11. ISBN: 83-86077-04-2.

Wiszewski Przemysław. 2009. Polska w kronice mistrza Wincentego. Ze studiów nad terminologią dzieła i hierarchiami wartości w Polsce pełnego średniowiecza. W: Onus Athlanteum. Studia nad Kroniką biskupa Wincentego. Red. Andrzej Dąbrówka, Witold Wojtowicz. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. ISBN: 978-83-6175-706-1. S. 75–90

Pobrania

Opublikowane

2021-10-27

Jak cytować

Krawiec, A. (2021). OMNES SUNT WANDALI DICTI. ZNACZENIE ETNONIMU „WANDALOWIE” W POLSKIEJ TRADYCJI HISTORIOGRAFICZNEJ OKRESU ŚREDNIOWIECZA. Prace Polonistyczne, 76, 47–73. https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/1