Użytkowe własności wypowiedzi prawdziwościowej. Myślenie spiskowe i prawda w dyskursie publicznym
DOI:
https://doi.org/10.26485/PS/2023/72.4/3Słowa kluczowe:
prawda, myślenie spiskowe, analiza dyskursu, rewolucjaAbstrakt
Artykuł poświęcony jest przedstawieniu i analizie problemu wypowiedzi prawdziwościowej. Udostępnia analizę szczególnego rodzaju działania społecznego, jakim jest mówienie prawdy. Wskazane zostają cztery użytkowe własności wypowiedzi prawdziwościowej: bezalternatywność objaśnienia preferowanego, jednoczesność opisu i osądu, dopuszczalność mówienia czegokolwiek i jakkolwiek, charakter defensywno-ofensywny. Omówienie tych własności następuje na podstawie obszernego fragmentu audycji radiowej z cyklu „Wojna cywilizacji”. Rozmówcy dyskutują na temat mającej przetaczać się przez Polskę, Europę i świat globalnej oraz niszczycielskiej rewolucji. Wskazują przy tym jej źródła i współczesne przejawy. Wybrana audycja ma ważną cechę: jej przebieg może prowadzić do wniosku, że uczestnicy są przekonani o następowaniu rewolucji, ponieważ kierują się myśleniem spiskowym. Artykuł podejmuje dyskusję z taką potencjalną psychologiczną interpretacją rozmowy. Omawia też główne cechy myślenia spiskowego rekonstruowane w badaniach psychologicznych, rozważając granice stosowania psychologicznego pojęcia „myślenia spiskowego”. Następnie przedstawia podejście konkurencyjne, oparte na analizie dyskursu i pojęciu wypowiedzi prawdziwościowej. Artykuł kończy się dyskusją z możliwym zarzutem wobec przedstawionego badania o popadanie w błędne koło.
Bibliografia
Bennett Brian P. 2007. “Hermetic histories: Divine providence and conspiracy theory”. Numen 54: 174–209. https://www.jstor.org/stable/27643257.
Billig Michael. 1991. Ideology and opinions. Studies in rhetorical psychology. London, Newbury Park, New Delhi: SAGE Publications.
Billig Michael. 2004. Freudian repression. Conversation creating the unconscious. Cambridge: Cambridge University Press.
Bratich Jack Z. 2008. Conspiracy panics. Political rationality and popular culture. Albany: State University of New York Press.
Czech Franciszek. 2014. Teorie teorii spiskowych. Esej bibliograficzny. W: Struktura teorii spiskowych. Antologia. F. Czech (red.), 233–245. Kraków: Nomos.
Czech Franciszek. 2015. Spiskowe narracje i metanarracje. Kraków: Nomos.
Czyżewski Marek. 2010. W stronę teorii dyskursu publicznego. W: Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski (red.), 49–117. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Douglas Karen M., Robbie M. Sutton, Mitchell J. Callan, Rael J. Dawtry, Annelie J. Harvey. 2015. “Someone is pulling the strings: Hypersensitive agency detection and belief in conspiracy theories”. Thinking & Reasoning 22(1): 57–77. https://doi.org/10.1080/13546783.2015.1051586.
Edwards Derek. 1997. Discourse and cognition. London: Sage.
Edwards Derek. 1999. “Emotion discourse”. Culture Psychology 5(3): 271–291. https://doi.org/10.1177/1354067X9953001.
Featherstone Mark. 2001. “The obscure politics of conspiracy theory”. The Sociological Review 48(2): 31–45. https://doi.org/10.1111/j.1467-954X.2000.tb03519.x.
Grzesiak-Feldman Monika. 2016. Psychologia myślenia spiskowego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Habermas Jürgen. 2015. Teoria działania komunikacyjnego, tom 1 i 2. Warszawa: PWN.
Heins Volker. 2007. “Critical theory and the traps of conspiracy thinking”. Philosophy & Social Criticism 33(7): 787–801. https://doi.org/10.1177/0191453707081675.
Jefferson Gail. 2004. Glossary of transcript symbols with an introduction. In: Conversation analysis: Studies from the first generation, G.H. Lemer (ed.), 13–23. Philadelphia: John Benjamins.
Kofta Mirosław. 2001. Stereotyp spiskowy jako centralny składnik antysemityzmu. W: Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), 274–294. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kofta Mirosław, Wiktor Soral. 2018. Dlaczego ludzie szukają spiskowych wyjaśnień zdarzeń politycznych? Mechanizmy psychospołeczne. W: Podzielony umysł społeczny. Polacy po ćwierćwieczu demokracji. M. Drogosz (red.), 147–168. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Filomatów, Redakcja Liberi Libri.
Kofta Mirosław, Wiktor Soral, Michał Bilewicz. 2020. “What breeds conspiracy antisemitism? The role of political uncontrollability and uncertainty in the belief in Jewish conspiracy”. Journal of Personality and Social Psychology 118(5): 900–918. https://doi.org/10.1037/pspa0000183.
Kołakowski Leszek. 2010. Herezja. Kraków: Znak.
Mills C. Wright. 1940. “Situated actions and vocabularies of motive”. American Sociological Review 5(6): 904–913.
Mitterer Josef. 1996. Tamta strona filozofii. Przeciwko dualistycznej zasadzie poznania. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Nagel Thomas. 1986. The view from nowhere. New York, Oxford: Oxford University Press.
Oliver J. Eric, Thomas J. Wood. 2014. “Conspiracy theories and the paranoid style(s) of mass opinion”. American Journal of Political Science 58: 952–966. https://doi.org/10.1111/ajps.12084.
Ossowski Stanisław. 1967. O osobliwościach nauk społecznych. W: O nauce, tom IV, S. Ossowski, 125–316. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Pipes Daniel. 1998. Potęga spisku. Wpływ paranoicznego myślenia na dzieje ludzkości. Warszawa: BEJ Service.
Pollner Melvin. 1987. Mundane reason. Reality in everyday and sociological discourse. Cambridge: Cambridge University Press.
Popper Karl. 2006. Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Potter Jonathan. 1992. “Constructing realism. Seven moves (plus or minus a couple)”. Theory & Psychology 2(2): 167–173.
Potter Jonathan. 1996. Representing reality. Discourse, rhetoric and social construction. London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications.
Potter Jonathan, Alexa Hepburn, Derek Edwards. 2020. “Rethinking attitudes and social psychology – Issues of function, order, and combination in subject-side and object-side assessments in natural settings”. Qualitative Research in Psychology 17(3): 336–356. https://doi.org/10.1080/14780887.2020.1725952.
Potter Jonathan, Margaret Wetherell. 1987. Discourse and social psychology. Beyond attitudes and behaviour. London: Sage.
Potter Jonathan, Margaret Wetherell. 1988. “Accomplishing attitudes: Fact and evaluation in racist discourse”. Text 8(1–2): 51–68. https://doi.org/10.1515/text.1.1988.8.1-2.51.
Sacks Harvey, Emanuel A. Schegloff, Gail Jefferson. 1974. “A simplest systematics for the organization of turn-taking for conversation”. Language 50(4): 696–735. https://doi.org/10.2307/412243.
Soral Wiktor, Aleksandra Cichocka, Michał Bilewicz, Marta Marchlewska. 2019. The collective conspiracy mentality in Poland. In: Conspiracy theories and the people who believe them. J.E. Uscinski (ed.), 372–384. Oxford: Oxford University Press.
Stachowiak Jerzy. 2015. Nie-dualizujący sposób mówienia a rozstrzyganie kontrowersji. W: Horyzonty konstruktywizmu. Inspiracje, perspektywy, przyszłość, E. Bińczyk, A. Derra, J. Grygieńć (red.), 295–324. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Stachowiak Jerzy. 2020a. „Czym jest «psyche» podwładnych dla jej znawców? Benjamin Lee Whorf, pojęcie sposobu rozpatrywania i problem uprzedmiotowienia”. Przegląd Socjologii Jakościowej 16(4): 18–41. http://dx.doi.org/10.18778/1733-8069.16.4.02.
Stachowiak Jerzy. 2020b. Czynnik ludzki. O cywilizowaniu uprzedmiotowienia. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO.
Stachowiak Jerzy. 2021. „Formalne własności wypowiedzi prawdziwościowej”. Przegląd Socjologiczny 70(3): 121–150. https://doi.org/10.26485/PS/2021/70.3/6.
Uscinski Joseph E. 2020. Conspiracy theories. A primer. Lanham, Boulder, New York, London: Owman & Littlefield.
Uscinski Joseph E., Joseph M. Parent. 2014. American conspiracy theories. New York: Oxford.
Winch Peter. 1993. Relatywizm etyczny. W: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne. Z. Krasnodębski (red.), 329–347. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wiggins Sally. 2017. Discursive psychology. Theory, method and applications. London: SAGE Publications.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Łódzkie Towarzystwo Naukowe
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
