Prawo cywilne wobec potrzeby ochrony osób z demencją – analiza z perspektywy prawa niemieckiego

Abstrakt

Przedmiot badań: Zjawisko starzenia się społeczeństwa stawia prawników przed konieczno­ścią rozwiązania szeregu nowych, nieznanych dotąd problemów, jak chociażby te związane z za­stosowaniem nowych technik. Powszechne są też głosy o potrzebie stworzenia nowej filozofii uwzględniającej specyficzną sytuację osób cierpiących na chroniczne zaburzenia pamięci. Cho­robom takim jak Alzheimer towarzyszą bowiem trwałe zaburzenia procesu podejmowania decyzji i wyrażania woli. Prowadzi to często do postawienia pytania o faktyczną zdolność do działań osób dotkniętych takim schorzeniem oraz o kwestię ich reprezentacji oraz opieki nad nimi.

Cel i sposób prowadzonych badań: Potrzeba kompleksowego uregulowania sytuacji prawnej osób cierpiących na demencję staje się coraz pilniejsza, również w prawie polskim. W tym wzglę­dzie przydatne okazać się może skorzystanie z doświadczeń państw zachodnich, w tym w szcze­gólności z rozwiązań niemieckich. Prezentacja doświadczeń naszych sąsiadów może być dobrym punktem wyjścia dla rozważań na gruncie prawa polskiego.1

Wnioski: Nauka niemiecka znajduje się dopiero na początku drogi zmierzającej do wypracowania koncepcji ochrony takich osób. Pierwszy krok został już uczyniony, jest nim przeniesienie pojęć używanych do tej pory wyłącznie w sferze medycyny na płaszczyznę prawa cywilnego. W prawie niemieckim nie występuje obecnie możliwość całkowitego ubezwłasnowolnienia. Dopuszczalne jest jedynie ograniczenie, pod pewnymi warunkami, zdolności do czynności prawnych w ustalo­nym przez sąd opiekuńczy zakresie. Podopieczny zachowuje prawo do dokonywania czynności prawnych, sąd może jednak uzależnić skuteczność tej czynności od zgody opiekuna. Sam fakt ustanowienia opieki dla osoby chorej nie przesądza jeszcze o ograniczeniu tejże zdolności. W pra­wie niemieckim nie jest nigdy możliwe pozbawienie osoby chorej zdolności do dokonywania rozporządzeń na wypadek śmierci. Osoba dotknięta demencją zachowuje zwykle pełną zdolność do dokonywania czynności prawnych. Jak się wydaje, przyjęta w niemieckim systemie koncepcja naturalnej zdolności do czynności prawnych, zwana też zdolnością do działań, w pełni pozwala zabezpieczyć osobę cierpiącą na demencję przed negatywnymi konsekwencjami działań podej­mowanych przez nią w stanie wyłączenia lub znacznego ograniczenia swobody w kształtowaniu swojej woli. Jeśli bowiem zaburzenia pamięci miały wpływ na ukształtowanie woli, dokonana ocena ważności czynności prawnej może być dokonana wyłącznie ex post. Takie podejście jest efektem przekonania, że chory na demencję zachowuje prawo do samostanowienia o sobie, w tym także do zawarcia małżeństwa. Ważną rolę w procesie ochrony interesów osób z dysfunkcją paczynność będzie uznana za nieważną. Mankamentem takiego rozwiązania jest niewątpliwie to, że mięci spełnia możliwość udzielenia przez nie same, wcześniej, gdy są one jeszcze zdrowe, pełno­mocnictwa do sprawowania nad nimi opieki na wypadek choroby oraz wprowadzone niedawno do niem. k.c. przepisy o tzw. „testamencie pacjenta”, które umożliwiają każdej pełnoletniej osobie wyrażenie woli postępowania z nią na wypadek, gdyby wyrażenie takiej woli w przyszłości z po­wodu choroby nie było już możliwe albo znacznie utrudnione. ­