Wpływ anglojęzycznych tłumaczeń literatury grozy w 1990–1995 na kształtujące się po 1989 roku polskie realizacje gatunku
DOI:
https://doi.org/10.26485/ZRL/2025/68.1/10Słowa kluczowe:
horror; translations; free market; economic change; readers’ expectationsAbstrakt
The article is devoted to the formation of a new horizon of expectations towards horror literature, which appeared on the literary market and was influenced by translations between the years 1989–1995. At the same time, it was a period of economic transformation from an economic model of top-down control to one subordinated by the rules of the free market, in which the book(resp. literature) became a commodity, subordinated like any other to the market mechanisms of supply and demand. As a result, the book market was dominated by books that were not always artistically valuable, but widely read (this explains the popularity of second-rate authors in Poland, who had their own publishing series in publishing houses).The beginning of the transformation in the understanding of the essence of horror fiction was associated with the appearance on the Polish book market of translations from English-language literature, which dominated popular literature of the time. Even then, it was also possible to notice that the translations — dominating the readers’ stock market — could not be reduced to a single, dominant concept of horror fantasy. This is because it appeared on the Vistula with the following problematic and thematic trends: (1) emphasizing corporeality as a source of horror, resulting from the “adventures of the body” — both non-normative, disciplined, and subjected to variously motivated interference; (2) emphasizing the uncanny as an immanent feature of existence; (3) problematizing the issue of the species hegemony of man treated in traditional culture as the “crown of creation”; (4) rooted in locality and finding sources of horror in it. The problematic and thematic trends of horror stories listed here, which can be found in the translations from 1989–1995, dominated Polish literature to such an extent that it — insofar as it appeared on the readers’ market — copied proven (in terms of plot, but also marketing) patterns, inspired by Western translations.
Liczba pobrań
Bibliografia
Ballada o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiego (1986), wyb. B. Yonekawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Barker Clive (1991), Cabal. Nocne plemię, przeł. H. Milewska, Rebis, Poznań.
Blatty Peter William (1990), Egzorcysta, przeł. D. Chojnacka, Civis-Press, Jelenia Góra.
Cave Hugh B. (1993), Miasteczko Nebulon, przeł. B. Tomaszewski, Phantom Press International, Gdańsk.
Collins Nancy A., Salle Wayne Allen (1992), Koszmar z Elm Street 6. Śnijmy dalej, przeł. M. Tomaszewski, Phantom Press International, Gdańsk.
Cooper Jeffrey (1991a), Koszmar z Elm Street 1, przeł. M. Spychalski, Phantom Press International, Gdańsk.
Cooper Jeffrey (1991b), Koszmar z Elm Street 2. Zemsta Freddy’ego, przeł. M. Spychalski, Phantom Press International, Gdańsk.
Cooper Jeffrey (1991c), Koszmar z Elm Street 3. Wojownicy snów, przeł. M. Spychalski, Phantom Press International, Gdańsk.
Czarny pająk. Opowieści niesamowite z literatury niemieckojęzycznej (1988), oprac. G. Koziełek, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Czas i śmierć. Antologia czeskich opowiadań grozy z XIX i początków XX wieku (1989), oprac. A.S. Jagodziński, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Darda Stefan (2008), Dom na Wyrębach, Videograf II, Katowice.
Darda Stefan (2014), Opowiem ci mroczną historię, Wydawnictwa Videograf, Chorzów.
Darda Stefan (2017), Nowy dom na Wyrębach, Wydawnictwa Videograf, Chorzów.
Dąbrowski Krzysztof T. (2012), Grobbing, czyli nieludzkie stosunki międzyludzkie, Novae Res. Wydawnictwo Innowacyjne, Gdynia.
Deka Adam (2018), Wije, Wydawnictwo Dom Horroru, Wrocław.
Ewers Hanns Heinz (1990), Dama tyfusowa, wyb. W. Grzelak, Civis-Press, Jelenia Góra.
Grabiński Stefan (1980), Utwory wybrane, wyb. A. Hutnikiewicz, Wydawnictwo Literackie Kraków.
Grabiński Stefan (1999), Demon ruchu, Lampa i Iskra Boża, Warszawa.
Grabiński Stefan (2024), Muzeum dusz czyścowych, Vesper, Czerwonak.
Harrison Harry [właśc. Henry Maxwell Dempsey] (1982), Planeta śmierci, przeł. W. Niepokólczycki, Czytelnik, Warszawa.
Herbert James (1992), Mgła, przeł. M. Gocman, Amber, Warszawa.
Herbert James (1993), Szczury, przeł. E. J. Zieliński, Amber, Warszawa.
Herbert James (1994), Szczury. Kryjówka, przeł. K. Jendrzejczak, Amber, Warszawa.
Hudson Shaun (1991), Ślimaki, przeł. E. Korowicz, PIK, Warszawa.
Irving Washington (1966), Legenda o Sennej Kotlinie [w:] W. Irwing, Rip Van Winkle i inne opowiadania, przeł. W. Komarnicka, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa.
King Stephen (1993a), Mroczna połowa, przeł. P. Korombel, Amber, Mizar, Warszawa.
King Stephen (1993b), Strefa śmierci, przeł. K. Sokołowski, Phantom Press International, Gdańsk.
King Stephen (1993c), To!, przeł. R.P. Lipski, Amber, Mizar, Warszawa.
King Stephen (1994), Cujo, przeł. J. Manicki, Wydawnictwo Prima, Warszawa.
Knight Harry Adam [właśc. John Brosnan] (1990), Gen, przeł. J. Śmigiel, Phantom Press International, Gdańsk.
Knight Harry Adam [właśc. Johna Raymonda Brosnana] (1991), Carnosaur, P. Czaykowska-Stój, Phantom Press International, Gdańsk.
Koontz Dean N. (1991), Złe miejsce, przeł. M. Kościsk, Amber, Warszawa.
Koontz Dean R. (1993), Opiekunowie, przeł. M. Kościuk, Amber, Mizar, Warszawa.
Locke Joseph (1992a), Koszmar z Elm Street 4. Mistrz snów, przeł. B. Kardasińska, Phantom Press International, Gdańsk.
Locke Joseph (1992b), Koszmar z Elm Street 5. Dziecko snów, przeł. B. Kardasińska, Phantom Press International, Gdańsk.
Masterton Graham (1989), Manitou, przeł. P.W. Cholewa, Amber, Warszawa.
Masterton Graham (1990), Zemsta Manitou, przeł. P.W. Cholewa, Amber, Warszawa.
Masterton Graham (1991a), Magia seksu, czyli co zrobić, aby twój mężczyzna był wspaniały w łóżku, przeł. J. Ławnicki, Rebis, Poznań.
Masterton Graham (1991b), Tengu, przeł. B. Cendrowska-Werner, Amber, Warszawa.
Masterton Graham (1992), Sfinks, przeł. C. Ostrowski, Amber, Warszawa.
Muster Robert [właśc. Wojciech Próchniewicz] (1991a), Sny umarłych, Wydawnictwo Adalbert, Lublin.
Muster Robert [właśc. Wojciech Próchniewicz] (1991b), W samym środku zła, Wydawnictwo Adalbert, Lublin.
Nowosad Jerzy (1989), Opowieści przy gasnących świecach, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Oszubski Tadeusz (1999), Nocna straż [w:] T. Oszubski, Drapieżnik, Świat Książki, Warszawa.
Owczarek Magdalena (2014), Po moim trupie, Novae Res. Wydawnictwo Innowacyjne, Gdynia.
Polska nowela fantastyczna (1949), red. J. Tuwim, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Radecki Łukasz, Cichowlas Robert (2016), Zombie.pl, Zysk i S-ka, Poznań.
Siewierski Jerzy (1985), Sześć barw grozy, Czytelnik, Warszawa.
Siewierski Jerzy (1987), Naszą panią upiory udusiły, Iskry, Warszawa.
Siwiec Tomasz (2021a), Mordercze kury, Horror Masakra, Sucha Beskidzka.
Siwiec Tomasz (2021b), Morderczy kret, Horror Masakra, Sucha Beskidzka.
Siwiec Tomasz (2021c), Morderczy mrówkojad, Horror Masakra, Sucha Beskidzka.
Siwiec Tomasz (2021d), Owsiki, Horror Masakra, Sucha Beskidzka.
Siwiec Tomasz (2022), Mordercza krowa, Wydawnictwo Za Rogiem, Sucha Beskidzka.
Smith Guy N. (1991a), Bestia, przeł. A.S. Sawicki, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991b), Kajmany, przeł. A.S. Sawicki, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991c), Kraby. Kleszcze śmierci, przeł. M. Kazimierczak, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991d), Kraby. Odwet, przeł. M. Podgórniak, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991e), Kraby. Poświęcenie, przeł. A. Siodłowska, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991f ), Noc krabów, przeł. G. Duda, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991g), Sabat 1. Cmentarne hieny, przeł. K. Jarosiewicz, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991h), Sabat 2. Krwawa bogini, przeł. A. Walczak, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991i), Sabat 3. Kult kanibali, przeł. K. Wargan, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991j), Sabat 4. Łącznik druidów, przeł. K. Jarosiewicz, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991k), Węże, przeł. P. Panek, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1991l), Zew krabów, przeł. B. Pilecki, Phantom Press International, Gdańsk.
Smith Guy N. (1992), Odraza, przeł. J. Rembas, Phantom Press International, Gdańsk.
Smutny kos. Opowieści niesamowite i osobliwe z prozy niderlandzkiej (1983), wyb. E. Dijk-Borkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Stoker Bram (1990), Drakula, przeł. D. Ściepuro, Civis-Press, Jelenia Góra.
Stopa mumii i inne opowiadania fantastyczne (1980), wyb. J. Parvi, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Straszna wróżba. Rosyjska nowela fantastyczna pierwszej połowy XIX wieku (1988), wyb. W. Korowin, S. Alimow, Czytelnik, Warszawa.
Strobl Karl Hans (1991), Kościana ręka, wyb. M. Zybula, Civis-Press, Jelenia Góra.
Szczygielski Marcin (2014), Sanato, Instytut Wydawniczy Latarnik im. Zygmunta Kałużyńskiego, Warszawa.
Szmidt Robert J. (2015), Szczury Wrocławia. Chaos, Insignis, Kraków.
Szmidt Robert J. (2019a), Szczury Wrocławia. Kraty, Insignis, Kraków.
Szmidt Robert J. (2019b), Szczury Wrocławia. Szpital, Insignis, Kraków.
Szmidt Robert J. (2024), Szczury Wrocławia. Dzielnica, Skarpa Warszawska, Warszawa.
Świerczek Marek (2007), Bestia, Wydawnictwo Otwarte, Kraków.
Tokarczuk Olga (2022), Empuzjon. Horror przyrodoleczniczy, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Wilhelm Kate (1981), Gdzie dawniej śpiewał ptak, przeł. J. Kozak, Czytelnik, Warszawa.
Woods Steve (1991), Pod taflą jeziora, przeł. A. Wiśniewska-Walczyk, Instytut Prasy i Wydawnictw Novum, Warszawa.
Ziemiański Andrzej, Drzewiński Andrzej (1990), Nostalgia za Sluag Side, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Ancuta Katarzyna (2002), Krajobraz z rzeźnią w tle. Horror, czyli sztuka mięsa, „Er(r)go” nr 1.
Bakke Monika (2003), Wyobrażone ciałem się staje. O hybrydach, monstrach i istotach postludzkich [w:] O wyobraźni, red. R. Liberkowski, W. Wilowski, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań.
Bender Thomas (1974), The „Rural” Cemetery Movement: Urban Travail and the Appeal of Nature, „The New England Quarterly” nr 2.
Braun Jerzy (1999), Bilans dziesięciolecia [w:] Dziesięciolecie Polski Niepodległej 1989–1999, red. W. Kuczyński, Fundacja Księgi Dziesięciolecia Polski Niepodległej, Wydawnictwo United Publishers&Productions, Warszawa.
Buck Andrzej (2018), Prasa studencka w latach siedemdziesiątych (1972–1980). Tendencje i nurty, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” t. XXI, z. 2.
Clover Carol J. (1992), Men, Women and Chain Saw. Gender in the Modern Horror Film, Princeton University Press, Princeton.
Czubaj Mariusz, Pęczak Mirosław (1999), Strachy na Lachy (polska groza: od wąpierzy do horroru kolejowego), „Polityka” nr 44.
Degen Dorota (2008), Nagrody literackie — „konie pociągowe” rynku książki?, „Toruńskie Studia Bibliologiczne” nr 1
Dragan Anna (2016), Licho nie śpi nawet tam, gdzie diabeł mówi dobranoc. Roztocze oraz wieś Starzyzna jako przestrzenie zła (nie)poskromionego w cyklu powieści grozy „Czarny Wygon” [w:] Groza w kulturze polskiej, red. R. Dudziński, K. Kowalczyk, J. Płoszaj, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury „Trikster”, Wrocław.
Dziduszko Jacek (2010), Nie bój się, to tylko horror. O polskim kinie grozy, „Kino” nr 514.
Elzenberg Henryk (1991), Sprawy zbiorowości ludzkiej a mój system myślowy [w:] H. Elzenberg, Z filozofii kultury, oprac. M. Woroniecki, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.
Gemra Anna (1998), Literatura popularna — literatura gatunków? [w:] Retoryka i badania literackie. Rekonesans, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Głowiński Michał (1990), Labirynt, przestrzeń obcości [w:] M. Głowiński, Mity przebrane. Dionizos, Narcyz, Prometeusz, Marchołt, labirynt, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Gołębiewski Łukasz (2001), Rynek książki w Polsce, „EBiB” nr 10, www.ebib.pl/2001/28/golebiewski.html [dostęp: 7.05.2025].
Gralak Zofia (2019), Ludzkie zoo — ciemna strona kolekcjonerstwa, „HYBRIS” nr 47.
Has-Tokarz Anita (2002), Horror według Stephena Kinga i Grahama Mastertona. Studium o poetyce współczesnej powieści grozy, „Literatura i Kultura Popularna” t. 10, red. T. Żabski, Wrocław.
Janowska Irena (1997), Od romansu do horroru, „Nowe Książki” nr 11.
Kac Eduardo (2010), Bio Art: Od „Genesis” do „Natural History of Engima”, przeł. M. Sułkowska-Janowska, „Folia Philosophica” nr 28.
Kajtoch Wojciech (2011), Prasa studencka lat 80. XX w. — agonia czy przemiana [w:] Kultura studencka. Zjawisko — twórcy — instytucje, red. J. Chudziński, Fundacja STU, Kraków.
Kinder Marsha (1993), Playing with Power in Movies, Television, and Video Games. From Muppet Babies to Teenage Mutant Ninja Turtles, University of California Press, Berkeley.
King Stephen (1995), Danse macabre, przeł. P. Braitner, P. Ziemkiewicz, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Klukowski Bogdan, Tobera Marek (2010), Przekształcenia i zaniechania. Oficyny państwowe i prywatne w początkach transformacji (1989–1995) [w:] Dwudziestolecie wolnego rynku książki w Polsce (1989–2009), red. P. Dobrołęcki, Biblioteka Analiz, Warszawa.
Konewko Wacław (1996), Angielski potop?, „Notes Wydawniczy” nr 4.
Łaszkiewicz Weronika (2023), For fear of the Other. Simulation of Indigenous presence in horror fiction, „Horror Studies” nr 1.
Makuch Szymon (2024), Problem piractwa na rynku wideo w polskiej prasie początku lat 90., „Pleograf. Historyczno-Filmowy Kwartalnik Filmoteki Narodowej” nr 1.
Małachowski Andrzej (1980), Księżycowy krajobraz, „Politechnik. Tygodnik Studencki” nr 34.
Marcela Mikołaj (2015), Monstruarium nowoczesne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Masterton Graham (1992), Czarny anioł, przeł. D. Bakalarz, Amber, Warszawa.
Mistrzowie Fantastyki [strona internetowa] (b.r.), https://mistrzowie-fantastyki.pl [dostęp: 7.05.2025]
Morawiec Arkadiusz (2018), Literatura polska wobec ludobójstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Niewiadowski Andrzej, Smuszkiewicz Antoni (1990), Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Olko Justyna (2010), Meksyk przed konkwistą, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Olkusz Ksenia (2010), Współczesność w zwierciadle horroru. O najnowszej polskiej fantastyce grozy, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Racibórz.
Olkusz Ksenia (2016), Romans paranormalny [hasło], „Zagadnienia Rodzajów Literackich” t. 59, nr 1, HDL: 11089/46068.
Olszewska Marta (2009), Poza granice akceptacji — polski horror w PRL-u, „Panoptikum” nr 8.
Pitrus Andrzej (1992), Gore — seks — ciało — psychoanaliza. Pułapka interpretacyjna, Oficyna Wydawnicza Er, Siedlce.
Pocztarek Piotr (2008), Recenzja książki „Czarny anioł”, „Graham Masterton. Oficjalna strona internetowa”, 31 sierpnia, https://grahammasterton.pl/recenzja-ksiazki-czarny-aniol [dostęp: 7.05.2025].
Przeperski Michał (2024), Dziki Wschód. Transformacja po polsku 1986–1993, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Rogoż Michał (2015), Fantastycznie obecne. Anglojęzyczne bestsellerowe cykle powieściowe dla dzieci i młodzieży we współczesnej przestrzeni medialnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.
Rybicka Elżbieta (2011), Ponowoczesny regionalizm i badania komparatystyczne, „Rocznik Komparatystyczny” nr 2.
Siekierski Stanisław (2006), Książka we współczesnej kulturze polskiej, Wydział Filologii Polskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk.
Słuszkiewicz Zbigniew (2022), Szczur w badaniach psychologii społecznej i w naukach kognitywnych. Bestia sacer czy istota motywowana moralnie?, „Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies” nr 2.
Stiker Henri-Jacques (2013), Nowa percepcja ciała ułomnego, przeł. T. Stróżyński [w:] Historia ciała, t. 2: Od Rewolucji do I wojny światowej, red. A. Corbin, przeł. K. Belaid, T. Stróżyński, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Stusińska Ewa (2021), Miła robótka. Polskie świerszczyki, harlekiny i porno z satelity, Czarne, Wołowiec.
Szyszkowska Ewelina Maria (2003), Odmiany uczuć. Popularny romans kieszonkowy w Polsce 1990–2000, Biblioteka Narodowa, Warszawa.
Terlecki Tymon (1932), Stefan Grabiński. Pierwszy fantastyk polski, „Droga” nr 9.
Tobera Marek (2010a), Początki transformacji polskiego rynku książki. Rekonstrukcja najważniejszych wydarzeń z lat 1989–1995 (część I), „Przegląd Biblioteczny” nr 3.
Tobera Marek (2010b), Początki transformacji polskiego rynku książki. Rekonstrukcja najważniejszych wydarzeń z lat 1989–1995 (część II), „Przegląd Biblioteczny” nr 4.
Trzebiatowska Aldona (2000), „Lęk” Clive’a Barkera [w:] Oblicza horroru. Szkice z pogranicza literatury fantasy i horroru, red. A. Derlatka, Wydawnictwo Gdańskiego Klubu Fantastyki, Gdańsk.
Wieczorkiewicz Anna (2006), Zakochany karzeł, albo ucieczka przed Dziwolągiem, „Czas Kultury” nr 1.
Wieczorkiewicz Anna (2009), Monstruarium, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Wydawnictwo Amber [strona internetowa] (b.r.), www.wydawnictwoamber.pl/o-wydawnictwie [dostęp: 5.05.2025].
Wydmuch Marek (1975), Gra ze strachem. Fantastyka grozy, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa.
Złoty Kościej 2023 (2024), Kostnica, kostnica.com.pl/zloty-kosciej-2023 [dostęp: 7.05.2025].
„T.Love” (1992), Stany [na płycie]: „T.Love”, King, Izabelin, utwór 9.
Apokawixa (2022), reż. Xawery Żuławski, TVN Warner Bros. Discovery.
Dom Sary (1987), reż. Zygmunt Lech, Telewizja Polska, Zespół Filmowy Oko.
Droga w świetle księżyca (1973), reż. Witold Orzechowski, Studio Filmowe Iluzjon.
Duch [Poltergeist] (1982), reż. Tobe Hopper, Metro-Goldwyn-Mayer (MGM), SLM Production Group [polska premiera 1984].
Egzorcysta [The Exorcist] (1973), reż. William Friedkin, Warner Bros., Hoya Productions [polska premiera 1990].
Klątwa Doliny Węży (1987), reż. Marek Piestrak, Filmistuudio Tallinnfilm, Studio Filmowe Oko.
Laleczka Chucky [Child’s Play] (1988), reż. Tom Holland, United Artists [polska premiera 1990].
Lokis. Rękopis profesora Wittembacha (1970), reż. Janusz Majewski, Studio Filmowe Tor.
Medium (1985), reż. Jacek Koprowicz, Regina Ziegler Filmproduktion, Studio Filmowe Tor.
Obcy — ósmy pasażer „Nostromo” [Alien] (1979), reż. Ridley Scott, Brandywine Productions, Twentieth Century-Fox Productions [polska premiera 1980].
Pożarowisko (1968), reż. Ryszard Ber, Zespół Filmowy „Studio”.
Rój [The Swarm] (1978), reż. Irvin Allen, Warner Bros. [polska premiera 1980].
Ślepy tor (1967), reż. Ryszard Ber, Zespół Filmowy „Studio”.
Widziadło (1984), reż. Marek Nowicki, Studio Filmowe Perspektywa.
Wilczyca (1983), reż. Marek Piestrak, Studio Filmowe Kadr.
Żywe trupy [serial TV], [Walking Dead] (2010–2022), reż. Robert Kirkman i in., American Movie Classics, Circle of Confusion, Darkwoods Productions, Idiot Box Productions, Valhalla Motion Pictures [polska premiera 2010–2022].
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
