"Weird fiction" a horror. Uwagi terminologiczno-genologiczne

Kajetan Poniatyszyn

doi:10.26485/ZRL/2025/68.1/5

Authors

Kajetan Poniatyszyn Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii Polskiej https://orcid.org/0000-0002-4560-5615

DOI:

https://doi.org/10.26485/ZRL/2025/68.1/5

Keywords:

weird fiction; horror; literary genres; weird; Polish literature

Abstract

The two complementary aims of this article are a terminological and genological analysis of weird fiction, as well as the identification of similarities and differences between this genre and horror in cognitive-aesthetic, semantic and pragmatic terms. The main thesis is that weird fiction is a separate literary genre and cannot be equated with horror or other taxonomic categories, which has so far been the case in Polish literary studies. The article starts by considering the name, history, transgressiveness of the genre and the various terms that have been applied to weird fiction in Polish literary discourse and the publishing market. The second part of the text focuses on considering the similarities and differences of weird fiction and horror. The cognitive- aesthetic part is based on the concepts of horror developed by Noël Carroll and Yvonne Leffler. The semantic approach focuses on the category of space in horror and weird fiction based on Manuel Aguirre’s concepts. The pragmatic sphere aims at the presence of the genre on the Polish publishing market, particularly the new editions of Stefan Grabiński’s works. The analysis shows that authors of weird fiction focus more on the cognitive shock of changing characters’ beliefs about the world than on evoking fear. Unlike horror, very rarely does a monster appear, and often the division of space into friendly and hostile does not apply. Both genres address social problems. On the Polish publishing market, weird fiction is strongly connected with horror, and only specialized outlets highlight the separation of one from the other.

Downloads

References

Adalbert Stifter i in. (2024), Bożonarodzeniowa antologia opowieści niesamowitych, oprac. T. Zysk, przeł. B. Grunwald-Hajdasz, J. Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań.

Adwentowska Dagmara i in. (2018), Sny umarłych: polski rocznik weird fiction 2018, Phantom Books, Szczecinek.

Benson Edward Frederic i in. (2020), Opowieści niesamowite z języka angielskiego, przeł. V. Dobosz i in., Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Bielawski Jakub (2019), Ćma, Vesper, Czerwonak.

Bielawski Jakub (2020), Dunkel, Vesper, Czerwonak.

Chojnacki Rafał i in. (2013), Po drugiej stronie. Weird fiction po polsku, Agharta, Kraków.

Dzięciołowska Joanna (2019), Mały koniec świata [w:] M. Kładź-Kocot i in., Sny umarłych. Polski rocznik weird fiction 2019, Phantom Books, Kraków.

Gajewski Tomasz i in. (2013), Metoda Schlegmachera i inne opowiadania: W hołdzie Stefanowi Grabińskiemu, Kabort, Przemyśl.

Grabiński Stefan (2018), Muzeum dusz czyśćcowych: opowieści niesamowite, Vesper, Czerwonak.

Grabiński Stefan (2024a), Z wyjątków. W pomrokach wiary, IX, Kraków.

Grabiński Stefan (2024b), Szalona zagroda, Vesper, Czerwonak.

Grabiński Stefan (2024c), Demon ruchu, Dwie Siostry, Warszawa.

Gunia Wojciech (2020a), Powrót, IX, Kraków.

Gunia Wojciech (2020b), Dom wszystkich snów, Literate, Bydgoszcz.

Kain Dawid (2020), Wszystkie grzechy korporacji Somnium, IX, Kraków.

Kain Dawid (2024), Zaplecza, Vesper, Czerwonak.

Krukowski Łukasz (2023), Mam przeczucie, Cyranka, Warszawa.

Lovecraft Phillips Howard (2016), Przyszła na Sarnath zagłada: opowieści niesamowite i fantastyczne, przeł. M. Płaza, Vesper, Czerwonak.

Luberda Jakub (2019), Rzeźnia numer D [w:] Kładź-Kocot Marta i in., Sny umarłych. Polski rocznik weird fiction 2019, Phantom Books, Szczecinek.

Mocek Franciszek (2022), Paprotka [w:] A. Pazdan i in., Sny umarłych. Polski rocznik weird fiction 2022, IX, Kraków. Wybraniec Anna Maria (2022), Wilgość, Vesper, Czerwonak.

Aguirre Manuel (2002), Geometria strachu. Wykorzystanie przestrzeni w literaturze gotyckiej, przeł. A. Izdebska [w:] Wokół gotycyzmów: wyobraźnia, groza, okrucieństwo, red. G. Gazda i in., TAiWPN Universitas, Kraków.

Altman Rick (2012), Zakończenie: semantyczno-syntaktyczno-pragmatyczne podejście do gatunku filmowego, przeł. M. Zawadzka [w:] R. Altman, Gatunki filmowe, przeł. M. Zawadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Augé Marc (2011), Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, przeł. R. Chymkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bednarek Joanna (2020), Oduczanie się człowieczeństwa: fantastyka i antropocen, „Teksty Drugie” nr 1.

Bernacki Paweł (2024), Projekt „Lovecraft”. Losy marki Howarda Phillipsa Lovecrafta na polskim rynku książki, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” nr 14.

Bolt Pearson (2020), Monolithic, Invisible Walls: The Horror of Borders in Jeff VanderMeer’s Southern Reach Trilogy, „Journal of Science Fiction” nr 1.

Brecht Bertolt (1964), Brecht on Theatre, przeł. i oprac. J. Willett, Hill and Wang, Nowy Jork.

Brzostek Dariusz (2009), Literatura i nierozum. Antropologia fantastyki grozy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

Caillois Roger (2019), Od baśni do science fiction, przeł. J. Lisowski [w:] R. Caillois, Odpowiedzialność i styl. Eseje o formach wyobraźni, przeł. K. Dolatowska i in., Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Carroll Noël (2004), Filozofia horroru albo paradoksy uczuć, przeł. M. Przylipiak, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.

Church David (2021), Post-Horror. Art, Genre, and Cultural Elevation, Edinburgh University Press, Edynburg.

Czytanie Grabińskiego (2023), red. K. Grudnik, IX, Kraków.

Dajnowski Maciej (2020), „Praca widma w epoce mechanicznej reprodukcji”. China Miéville: koncepcje „haute weird” i „abcanny”, „Literatura i Kultura Popularna” t. 26.

Fisher Mark (2023), Dziwaczne i osobliwe, przeł. A. Karalus, T. Adamczewski, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.

Freud Sigmund (1997), Niesamowite, przeł. R. Reszke [w:] S. Freud, Pisma psychologiczne, t. 3, przeł. R. Reszke, KR, Warszawa.

Frye Northrop (1957), Anatomy of Criticism, Princeton University Press, New Jersey.

Gajewska Grażyna (2023), Ekofantastyka. Ujęcie sympojetyczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.

Gemra Anna (1998), Literatura popularna — literatura gatunków? [w:] Retoryka i badania literackie. Rekonesans, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Gemra Anna (1999), Horror — zarys problematyki, „Literatura i Kultura Popularna” t. 8.

Gemra Anna (2000), Wyobraźnia na manowcach: opowieści niesamowite, „Literatura i Kultura Popularna” t. 9.

Grimscribe Press, Issues [numery czasopisma „Vestarien. A Literary Journal”], https://grimscribepress.com/issues [dostęp: 14.04.2025].

Grudnik Krzysztof (2014), Niesamowita, czyli jaka? O warunkach literatury niesamowitej, „FA-art” nr 4.

Grudnik Krzysztof (2015), Tożsamość katoptryczna w nowelistyce Stefana Grabińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Gunia Wojciech (2023), Dziwność dziejów [w:] J. Hankus i in., Sny umarłych. Polski rocznik weird fiction 2023, IX, Kraków.

Gunia Wojciech (2024), Aporia na granicy konwencji [w:] F. Duval i in., Sny umarłych. Polski rocznik weird fiction 2024, IX, Kraków. H.P. Lovecraft — polski serwis (b.r.), HPL weird fiction — nie budź drzemiących demonów, www.hplovecraft.pl/dla-czytelnika/ksiazki-lovecrafta/po-polsku/nie-budz-demonow [dostęp: 14.04.2025].

Has-Tokarz Anita (2011), Kategoria przestrzeni w horrorze [w:] A. Has-Tokarz, Horror w literaturze współczesnej i filmie, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Hutnikiewicz Artur (1959), Twórczość literacka Stefana Grabińskiego (1887–1936), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Toruń.

Jentsch Ernst (1906a), Zur Psychologie des Unheimlichen, „Psychiatrisch-Neurologische Wochenschrift” nr 8(22).

Jentsch Ernst (1906b), Zur Psychologie des Unheimlichen, „Psychiatrisch-Neurologische Wochenschrift” nr 8(23).

Jentsch Ernst (2014), O psychologii niesamowitego, przeł. A. Żukrowska, „Autoportret. Pismo o Dobrej Przestrzeni” nr 4, www.autoportret.pl/artykuly/o-psychologii-niesamowitego [dostęp: 14.04.2025].

Jones Timothy (2018), The Weird Tale [hasło] [w:] The Edinburgh Companion to the Short Story in English, red. P. Delaney, A. Hunter, Edinburgh University Press, Edynburg.

Joshi Sunand Tryambak (1990), The Weird Tale, Wildside Press, Holicong.

Joshi Sunand Tryambak (2004), The Evolution of the Weird Tale, Hippocampus Press, Nowy Jork.

Kalinowski Wojciech (2016), Hypnos fiction: nowelistyka Stefana Grabińskiego, Wydawnictwo Alter Studio, Białystok.

Knap Jakub (2008), Niesamowitość i groza w literaturze polskiej dwudziestolecia międzywojennego (rekonesans badawczy), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria” t. 8.

Krzyżaniak Aleksandra (2021), Liminalność i ofiara. „Midsommar. W biały dzień” jako przykład folk horroru, „Literatura Ludowa. Journal of Folklore and Popular Culture” nr 3.

Kubicka Halina (2010), Tam, gdzie czai się zło. Przestrzeń w horrorze jako mechanizm budzenia strachu, „Literatura i Kultura Popularna” t. 16.

Leffler Yvonne (2000), Horror as Pleasure. The Aesthetics of Horror Fiction, przeł. S. Death, Almqvist & Wiksell International, Sztokholm.

Leffler Yvonne (2002), Współczesny horror jako gra satysfakcji, przeł. L. Karczewski [w:] Wokół gotycyzmów. Wyobraźnia, groza, okrucieństwo, red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Płuciennik, TAiWPN Universitas, Kraków.

Lovecraft Howard Phillips (2008), Nadnaturalny horror w literaturze, przeł. A. Ledwożyw i in., Fantasmagoricon, Warszawa.

Lovecraft Howard Phillips (2012), Zgroza w Dunwich i inne przerażające opowieści, przeł. M. Płaza, Vesper, Poznań.

Lovecraft Howard Phillips (2016), Nadprzyrodzona groza w literaturze, przeł. M. Płaza, [w:] H.P. Lovecraft, Przyszła na Sarnath zagłada. Opowieści niesamowite i fantastyczne, przeł. M. Płaza, Vesper, Czerwonak.

Luckhurst Roger (2015), American Weird [hasło] [w:] The Cambridge Companion to American Science Fiction, red. G. Canavan, E.C. Link, Cambridge University Press, Nowy Jork.

Majewska Joanna (2018), Demon ruchu, duch czasu, widma miejsc. Fantastyczny Grabiński i jego świat, Ossolineum, Wrocław.

Marcela Mikołaj (2018), Weird fiction [hasło], „Zagadnienia Rodzajów Literackich” nr 4.

Mazur Maciej (2024), Ekonarratologia a problem metalepsy i opisu: „Druga jesień” Wiktora Żwikiewicza, „Forum Poetyki” nr 38.

Miéville China (2009), Weird fiction [hasło] [w:] The Routledge Companion to Science Fiction, red. M. Bould i in., Routledge, Nowy Jork.

Moorcock Michael (2011), Foreweird [w:] The Weird: A Compendium of Strange and Dark Stories, red. A. VanderMeer, J. VanderMeer, Tor, Nowy Jork.

Mori Masahiro (1970), The Uncanny Valley, „Energy” nr 7.

Newson-Errey Georgie (2021), Weird Horizons and the Mysticism of the Unhuman in Jeff VanderMeer’s Southern Reach Trilogy, „The Cambridge Quarterly” nr 4.

Niesporek Katarzyna (2014), Groza w opowiadaniu „Talidomid” Dawida Kaina [w:] Literatura popularna. Tom 2: Fantastyczne kreacje światów, red. E. Bartos i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Niewiadowski Andrzej, Smuszkiewicz Antoni (1990), Fantastyka grozy [hasło] [w:] A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.

Niezgoda Tomasz (2016), Bycie-w-prawdzie jako bycie-wobec-nicości w prozie Howarda Phillipsa Lovecrafta i Thomasa Ligottiego [w:] Światy grozy, red. K. Olkusz, Ośrodek Badawczy Facta Ficta, Kraków.

Olkusz Ksenia (2009), Konglomerat niesamowitości: „Domofon” Zygmunta Miłoszewskiego jako gra z klasycznym modelem literatury „weird fiction”, „Literatura i Kultura Popularna” t. 15.

Olkusz Ksenia (2010), Współczesność w zwierciadle horroru. O najnowszej polskiej fantastyce grozy, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, Racibórz.

Olkusz Ksenia (2018), O grozie i postgrozie. Dyskursy — konwencja — estetyka [w:] Groza i postgroza, red. K. Olkusz, B. Szymczak-Maciejczyk, Ośrodek Badawczy Facta Ficta, Kraków.

Otto Rudolf (1999), Świętość: elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, KR, Warszawa.

Pietluch Elżbieta (2017), Oniryczna kreacja zatopionego miasta w Bestiarium Tomasza Różyckiego [w:] Narracje fantastyczne, red. K. Olkusz, K.M. Maj, Ośrodek Badawczy Facta Ficta, Kraków.

Płaza Maciej (2012), W przeddzień potwornego zmartwychwstania [w:] H.P. Lovecraft, Zgroza w Dunwich i inne przerażające opowieści, przeł. M. Płaza, Vesper, Poznań.

Reyes Aldana Xavier (2020), Abjection and Body Horror [w:] The Palgrave Handbook of Contemporary Gothic, red. C. Bloom, Palgrave Macmillan, Cham.

Rose Steve (2017), How post-horror movies are taking over cinema, „The Guardian” 6 czerwca, www.theguardian.com/film/2017/jul/06/post-horror-films-scary-movies-ghost-story-itcomes-at-night [dostęp: 14.04.2025].

Rybicka Elżbieta (2023), Do czego literaturze regionalnej potrzebne jest „imaginarium” grozy? O gotycyzowaniu Dolnego Śląska, „Wielogłos” nr 1.

Sala Zuzanna (2024), Dziwaczny realizm: przypadek poezji Adama Kaczanowskiego, „Praktyka Teoretyczna” nr 4.

Stefan Grabiński: wokół twórczości. Eseje, wywiady, recenzje (2023), red. K. Grudnik, IX, Kraków.

Strombeck Andrew (2019), Inhuman writing in Jeff VanderMeer’s Southern Reach trilogy, „Textual Practice” nr 8.

Suvin Darko (1972), On the Poetics of the Science Fiction Genre, „College English” nr 3.

Suvin Darko (2018), O poetyce gatunku science fiction, przeł. K.M. Maj, „Creatio Fantastica” nr 2.

Szkłowski Wiktor Borisowicz (1986), Sztuka jako chwyt, przeł. R. Łużny [w:] Teoria badań literackich za granicą. Antologia, red. S. Skwarczyńska, t. 2, cz. 3, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

The Thomas Ligotti Reader: Essays and Explorations (2003), red. D. Schweitzer, Wildside Press, Holicong.

Trzeciak Katarzyna (2012a), (Nie)samowitość ciała w „Cieniu i ciemności” Thomasa Ligottiego, „Acta Humana” nr 3.

Trzeciak Katarzyna (2012b), Figury pożądania, figury pisania w wybranych nowelach Stefana Grabińskiego, Wydawnictwo Naukowe Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Przemyśl.

Trzeciak Katarzyna (2013), Czym i w jaki sposób przeraża najnowsza literatura weird fiction?, „Wielogłos” nr 4.

Weinstock Jeffrey Andrew (2016), The New Weird [hasło] [w:] New Directions in Popular Fiction. Genre, Distribution, Reproduction, red. K. Gelder, Palgrave Macmillan, Londyn.

Weird [hasło] [w:] Cambridge English-Polish Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english-polish/weird [dostęp: 14.04.2025].

Wilson Eric (2016), The Republic of Cthulhu: Lovecraft, the Weird Tale, and Conspiracy Theory, punctum books, Ziemia, Droga Mleczna [sic!].

Wróbel Łukasz (2021), Czy „spisek przeciwko ludzkiej rasie”? Filozofia człowieka w nowelistyce weird fiction Thomasa Ligottiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF” nr 1.

Wróbel Łukasz (2022), Człowiek — to brzmi… marnie. Pesymistyczna antropologia weird fiction, „Literatura i Kultura Popularna” t. 28.

Wydmuch Marek (1975), Gra ze strachem. Fantastyka grozy, Czytelnik, Warszawa.

Wydmuch Marek (1981), Amerykańskie strachy [w:] H.P. Lovecraft, Weird Fiction — nie budź drzemiących demonów, przeł. M. Wesołowski i in., SFAN-Club, Warszawa.

Wydmuch Marek (1983), Cień z Providence [w:] H.P. Lovecraft, Zew Cthulhu, przeł. R. Grzybowska, Czytelnik, Warszawa.

Coś za mną chodzi [It Follows] (2014), reż. D.R. Mitchell, Northern Lights Films, USA.

Czarownica. Bajka ludowa z Nowej Anglii [The VVitch: A New-England Folktale] (2015), reż. R. Eggers, A24, USA–Kanada.

Dziedzictwo. Hereditary [Hereditary] (2018), reż. A. Aster, A24, USA.

Midsommar. W biały dzień [Midsommar] (2019), reż. A. Aster, A24, USA–Szwecja–Węgry.

To my [Us] (2019), reż. J. Peele, Universal Pictures, USA.

Uciekaj [Get Out] (2017), reż. J. Peele, Universal Pictures, USA.

Shakespeare William (1857), Makbet. Tragedya Wilhelma Shakspeara przełożona z angielskiego wierszem polskim, przeł. A. Koźmian, Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań.

Shakespeare William (1895), Macbeth, przeł. L. Ulrich [w:] W. Shakespeare, Dzieła dramatyczne Williama Shakespeare (Szekspira) w dwunastu tomach, przeł. L. Ulrich, t. 5, Gebethner i Wolff, Warszawa.

Shakespeare William (1994), Makbet, przeł. S. Barańczak, W drodze, Poznań.

Shakespeare William (2018), Makbet, przeł. R. Długołęcki, Arspol, Bydgoszcz.

Shakespeare William (2022), Makbet, przeł. P. Kamiński, wstęp i koment. A. Cetera-Włodarczyk, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.