Ewolucja dolin rzecznych w południowej Polsce w okresie przejściowym od plejstocenu do holocenu
DOI:
https://doi.org/10.26485/BP/1995/34/10Słowa kluczowe:
aluwia, rozwinięcie koryt rzecznych, datowania radiowęglowe, vistulian, holocenAbstrakt
Rekonstrukcja zmian aktywności rzecznej w zlewni górnej Wisły opiera się na analizie form i osadów, które zostały szczegółowo rozpoznane w 57 stanowiskach (ryc. 1, 2, tab. 1) dzięki 106 datowaniom radiowęglowym.
Stwierdzono, że różnicowanie pokrywy akumulacyjnej vistulianu rozpoczęło się ok. 25 tys. lat BP, co spowodowało nadbudowanie lessami terasy górnej. Osady z końca plenivistulianu są pogrzebane pod osadami późnovistuliańskimi. W ewolucji doliny wyraźnie widoczne są gwałtowne ocieplenia klimatyczne, ekspansja roślinności oraz zmiany reżimu rzecznego i dostawa materiału, które są przyczyną kolejnych zmian w układzie koryt rzecznych z roztokowych na meandrowe (13,0-12,5 tys. lat BP) oraz z dużych meandrów na małe na początku okresu preborealnego. W młodszym dryasie układ koryt rzecznych w niektórych przypadkach powraca do roztokowego. Na zmiany te nakładają się wahania niższego rzędu, które są widoczne w agradacji podczas młodszego dryasu oraz częstszych powodziach pod koniec okresu borealnego i na początku atlantyckiego (8,5-7,7 tys. lat BP).
Bibliografia
Alexandrowicz, S. W., 1983 - Malacofauna of the Holocene calcareous sediments of the Cracow Upland. Acta Geol. Pol., 33; p. 117-158.
Alexandrowicz, S. W., 1989 - Stratigraphy and malacofauna of the Upper Vistulian and Holocene deposits of the Szklarka stream valley, Cracow Upland. Bull. Pol. Ac. 37; p. 247-260.
Alexandrowicz, S. W., Klimek, K., 1985 - Latoszyn on the Wisłoka river. Section of the Vistulian Pleniglacial strata: stability stages of the Wisłoka river bed. Carpatho-Balcan Geolog. Association, 13 Congress, Guide to Excursion 5; p. 117-120.
Alexandrowicz, S. W., Klimek, K., Kowalkowski, A., Mamakowa, K., Niedziałkowska, E., Pazdur, M., Starkel, L., 1981 - The evolution of the Wisłoka valley near Dębica during the Late Glacial and Holocene. Folia Quatern. , 5; p. 1-91.
Alexandrowicz, S. W., Pazdur, A., Szulc, J., 1988 - The origin, age and paleoclimatic importance of calcareous tufa occuring in the Upper Racławka valley. In: Lateglacial and Holocene environmental changes in Vistula Basin. Excursion Guide Book Symposium. Kraków.
Alexandrowicz, S. W., Wyżga., 1992 - Late Glacial and Holocene evolution of the Raba river valley floor in the vicinity of the Carpathian border, Southern Poland. Quaternary Studies in Poland, 11; p. 17-27.
Baumgart-Kotarba, M., 1992 - Rozwój geomorfologiczny Kotliny Orawskiej w warunkach ruchów neotektonicznych. Studia Geomorph. Carp.-Balcan., 25-26; p. 3-27.
Friedberg, W., 1903 - Objaśnienia do zeszytu 16-go Atlasu Geologicznego Galicji. Wyd. Akad. Umiejętności. Kraków.
Froehlich, W., Klimek, K., Starkel, L., 1972 - The Holocene formation of the Dunajec valley floor within the Beskid Sądecki in the ligh of flood transport and sedimentation. Studia Geomorph. Carp.-Balcan., 6; 63-83.
Gębica, P., Starkel, L., 1987 - Evolution of the Vistula river valley at the northern margin of the Niepołomice Forest during the last 15,000 years. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 4; p. 71-86.
Gębica, P., 1995 - Evolution of the Vistula river valley and the Raba and Uszwica alluvial fans between Uście Solne and Szczurowa during the Vistulian and Holocene. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 7; p. 31-50.
Harasimiuk, M., 1991 - Vistulian glacial cycle of the fluvial processes development in the valley of the middle Wieprz river (SE Poland). Annales Univ. Mariae CurieSkłodowska, 46; p. 81-109.
Jersak, J., Klatka, T., Śnieszko, Z., 1983 - Holoceńskie osady węglanowe w Sieradowicach. In: Przewodnik konferencji; Późnovistuliańskie i holoceńskie zmiany środowiska geograficznego na obszarach lessowych Wyżyny Miechowskiej i OpatowskoSandomierskiej. Katowice.
Jersak, J., Śnieszko, Z., Sendobry, K., 1992 - Postwarciańska ewolucja obszarów lessowych wyżyn południowej Polski. Prace Nauk. Uniw. Śląskiego; p. 1-198; Katowice.
Kalicki, T., 1991 - The evolution of the Vistula river valley between Cracow and Niepołomice in Late Vistulian and Holocene times. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geograph. Stud. Spec. Issue 6; p. 11-37.
Kalicki, T., Starkel, L., 1987 - The evolution of the Vistula river valley downstream of Cracow during the last 15,000 years. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 4: p. 51-70.
Kalicki, T., Starkel, L., Sala, J., Zernickaya, W., (in press) - The Subboreal paleochannel system in Vistula valley near Zabierzów Bocheński (Sandomierz Basin), In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Polonica
Kalicki, T., Zernickaya, W., 1995 - Palynological diagram of the Allerød filling of the Vistula paleomeander in Cracow-Nowa Huta. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 7; p. 9-18
Klimaszewski, M., 1948a - Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Prace Wrocł. Tow. Nauk. B(7): p. 1-236.
Klimaszewski, M., 1948b - Jezioro plejstoceńskie koło Jasia. Starunia, 27; p. 1-15: Kraków.
Klimaszewski, M., 1961 - South Poland. Guide-book of the Excursion from the Baltic to the Tatras, part 3. VI INQUA Congress, Warsaw 1961.
Klimek, K., 1987 - Vistula valley in the eastern part of Oświęcim Basin during the Upper Vistulian and Holocene. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 4; p. 13-29.
Klimek, K., 1992 - The age of transformation of subcarpathian river channel patern during Late Vistulian. Symposium on Global Continental Paleohydrology. Papers and Abstracts of Papers. Kraków and Mogilany.
Koperowa, W., 1962 - Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności Kotliny Nowotarskiej. Acta Palaeobot., 2; p. 1-57.
Koperowa, W., Starkel, L., 1972 - The Late Glacial and Holocene history of vegetation in the eastern part of the Doły Jasielsko-Sanockie. Influence of man upon the changes in plant cover and course of mud deposition. In: Excursion Giude-book. Symposium of the INQUA Commission on Studies of the Holocene. First Part: The Polish Carpathians; 34-38.
Łomnicki, M., 1895-1903 - Atlas Geologiczny Galicji - teksty do zeszytów 7, 10, 12, 15. Wyd. Akad. Umiejętności. Kraków.
Mamakowa, K., 1962 - Roślinność Kotliny Sandomierskiej w późnym glacjale i holocenie. Acta Palaeobot., 3; p. 3-57.
Mamakowa, K., 1970 - Late-Glacial and Early-Holocene vegetation from the territory of Cracow (Poland). Acta Palaeobot. 11; p. 3-12.
Mamakowa, K., Środoń, A., 1977 - O pleniglacjalnej florze z Nowej Huty i osadach czwartorzędu doliny Wisły pod Krakowem. Rocz. Pol. Tow. Geolog., 47; p. 485-511.
Maruszczak, H., 1991 - Podstawowe profile lessów w Polsce. Roczniki UMCS Lublin.
Mycielska-Dowgiałło, E., 1987 - Morphogenesis of Vistula valley in northern part of Sandomierz Basin in the Late Glacial and Holocene. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 4; p. 115-129.
Nalepka, D., 1991 - Late Glacial and Early Holocene pollen diagrams in the western part of the Sandomierz Basin, preliminary results. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue. 6; p. 63-74.
Niedziałkowska, E., 1991 - The textural diversity of Upper Quaternary fluvial deposits in the Carpathian Foreland. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Tssue., 6; p. 119-146.
Niedziałkowska, E., Gilot, E., Pazdur, M. F., Szczepanek, K., 1985 - The Upper Vistula valley near Drogomyśl in the Late Vistulian and Holocene. Folia Quatern., 56; 102-132.
Niedziałkowska, E., Skubisz, A., Starkel, L., 1977 - Lithology of the Eo- and Mesoholocene alluvia in Podgrodzie upon Wisłoka river. Studia Geomorph. Carp.-Balcan., 11; p. 89-100. Kraków.
Niedziałkowska, E., Szczepanek, K., 1994 - Utwory pyłowe vistuliańskiego stożka Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej. Stud. Geomprph. Carp.-Balcan. 27-28; p. 29-44.
Pazdur, M. F., 1985 - Datowanie metodą C-14 osadów organogenicznych, sprawozdanie za rok 1983 (dating of organie deposits by C-14 method, report for 1983). Sprawozdanie z badań naukowych Kom. Badań Czwart. PAN, 6; p. 5-14.
Pazdur, A., Pazdur, M. F., Starkel, L., Szulc, J., 1988 - Stable isotopes of the Holocene calcareous tuffa in Southern Poland as paleoclimatic indicators. Quaternary Research, 30; p. 177-189.
Ralska-Jasiewiczowa, M., 1980 - Late Glacial and Holocene vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). Pr. Inst. Bot. PAN. PWN, WarszawaKraków.
Ralska-Jasiewiczowa, M., Starkel, L., 1975 - The leading problems of paleogeography of the Holocene in the Polish Carpathians. Biul. Geol. UW, 19; p. 27-44. Warszawa.
Rotnicki, K., 1987 - Main phases of erosion and accumulation in the Prosna valley in the last glacial- interglacial cycle. Geogr. Pol., 53; p. 53-65.
Rutkowski, J., 1991 - Holocen doliny dolnej Racławki. Geologia, Kwart. AGH, 17; p. 173-191.
Rutkowski, J., unpubl. The evolution of the Vistula river valley in the Cracow Gate. The investigation of the Vistulian and Holocene sediments in the vicinity of Oklesna and Skawina. Report for the project CPBP 03.13. Archive of the Geomorphology Hydrology Dept. Inst. of Geogr. Pol. Acad. Sc., Kraków.
Soergel, W., 1921 - Die Ursachen der Diluvialen Aufschatterung und Erosion. Berlin.
Sokołowski, T., 1987 - Vistula valley between the outlets of Dunajec and Breń rivers. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 4; p. 95-114.
Sokołowski, T., 1995 - Development of the lower reach of the Dunajec river in the Vistulian and Holocene. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 7; p. 51-71.
Starkel, L., 1960a - Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie. Prace Geogr. IG PAN, 22; p. 1-239.
Starkel, L., 1960b - Periglacial covers in the Beskid Wyspowy (Carpathians). Biul. Peryglacjalny, 8; p. 155-169.
Starkel, L., 1977 - Last Glacial and Holocene fluvial chronology in the Carpathian valleys. Studia Geomorph. Carp.-Balcan., 11; p. 33-51.
Starkel, L., 1982-1991 - Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Part I, 1982, Part II, 1987, Part III, 1990, Part IV, 1991. Geogr. Stud. Special Issue 1, 4, 5, 6.
Starkel, L., 1983 - The reflection of hydrologic changes in the fluvial environment of the temperate zone during the last 15,000 years. In: Background to palaeohydrology. Chichester; p. 213-237.
Starkel, L., 1991 - Environmental changes at the Younger Dryas-Preboreal transition and during the Early Holocene: Some distinctive aspects in Central Europe. The Holocene, 1; p. 234-242.
Starkel, L., 1994 - Frequency of floods during the Holocene in the Upper Vistula Basin. Studia Geomorph. Carp.-Balcan., 27-28; p. 3-13.
Starkel, L., 1995 - New results of studies on alluvial sediments in the Wisłoka valley near Dębica. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 7; p. 73-90.
Starkel, L., Gębica, P., 1993 - Osady rzeczne i ewolucja dolin w okresie 18,000-8,000 lat BP w południowej Polsce. Przegl. Geol. 10; p. 589-591.
Starkel, L., Gębica, P., Niedziałkowska, E., Podgórska-Tkacz, A., 1991 - Evolution of both Vistula floodplain and Lateglacial - Early Holocene palaeochannel systems in the Grobla Forest (Sandomierz Basin). In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 6; p. 87-99.
Starkel, L., Klimek, K., Mamakowa, K., Niedziałkowska, E., 1982 - The Wisłoka river valley in the Carpathian foreland during the Late Glacial and Holocene. In: Evolution of the Vistula river valley during the last 15,000 years. Geogr. Stud. Spec. Issue, 1; p. 41-56.
Szafer, W., 1948 - Późny glacjał w Roztokach pod Jasłem, Starunia, 26; p. 1-27. Kraków.
Szczepankiewicz, St., 1989 - Ziemie południowo-zachodniej Polski - morfogeneza i dzieje czwartorzędowe. Acta Univer. Wratisl. Studia Geograficzne, 47; p. 3-136.
Szumański, Z., 1986 - Postglacjalna ewolucja i mechanizm transformacji dna doliny Dolnego Sanu. Geologia. Kwart. AGH, 12; p. 5-95.
Śnieszko, Z., 1985 - Paleogeografia holocenu w dolinie Sancygniówki. Acta Geogr. Lodz., 51.
Wójcik, A., 1987 - Late-Glacial lacustrine sediments from Roztoki and Tarnowiec near Jasło (Jasło-Sanok Depression). Acta Palaeobot., 27; p. 27-41.
Zaręczny, S., 1894 - Atlas Geologiczny Galicji, 3; p. 1-290. Wyd. Akad. Umiejętności. Kraków.
