O roli sztuki w pokonywaniu przeszkód poznawczych w perspektywie estetyki filozoficznej

Autor

DOI:

https://doi.org/10.26485/AI/2024/26/1

Słowa kluczowe:

sztuka, przeszkoda poznawcza, doświadczenie estetyczne, doświadczenie transformacyjne, epistemologia estetyczna, fenomenologia, hermeneutyka, obcość, Weneckie Biennale.

Abstrakt

Sztuka jako szczególna forma poznania świata rozważana jest w artykule przy użyciu kategorii przeszkody poznawczej w rozumieniu Gastona Bachelarda i Henri Bergsona. Analizowane są dwa aspekty tego zagadnienia. Pierwszy dotyczy sytuacji, w której sztuka ułatwia pokonywanie obcości i pomaga w przełamywaniu oporu wobec tego, co nieznane. W drugim ujęciu, przedmiotem refleksji są okoliczności, w których sztuka staje się przeszkodą poznawczą. Osią spajającą są charakterystyczne dla nowoczesności propozycje rozwiązania klasycznego problemu niedostępności poznania pojęciowego do indywidualności tego, co poznawane. Obszar badań wyznacza tradycja epistemologiczna w estetyce filozoficznej wiodąca od Alexandra G. Baumgartena i kontynuowana w dwu nurtach: fenomenologii i hermeneutyce. Analizy koncentrują się na wątkach konfliktu poznawczego w tych koncepcjach doświadczenia estetycznego, które przekraczają dwubiegunowe strategie mitu estetyczności, ale nie dokonują epistemologicznego „cięcia” i poszukują nowych strategii w rozumieniu poznania estetycznego. Istotną kwestią jest próba odpowiedzi na pytanie: jakie są poznawcze możliwości i przeszkody w prowadzeniu tego typu badań i jaki wpływ mają na nie nauki neurobiologiczne i nowoczesne technologie. Artykuł kończy glosa o transformacyjnym doświadczeniu w sztuce na przykładach z dwu ostatnich wystaw na Weneckim Biennale Architektury (2023) i Biennale Sztuki (2024).

Biogram autora

Teresa Pękala - Maria Curie-Sklodowska University

Professor of Philosophy at the Institute of Philosophy and the Head of the Department of Aesthetics and Philosophy of Culture at Maria Curie-Skłodowska University (UMCS) in Lublin. Her interests include problems of contemporary aesthetics and art, postmodern culture, the processes of aestheticization of the past and Polish aesthetics. She has published ca. 135 articles and is the author or editor of nine books: Secesja. Konkretyzacje i interpretacje [Art Nouveau. Concretizations and Interpretations], Lublin 1995; Estetyka otwarta Mieczysława Wallisa [The Open Aesthetics of Mieczysław Wallis], Warszawa 1997; Awangarda i ariergarda. Filozofia sztuki nowoczesnej [Avant-gardes, Ariere-gardes. Philosophy of Modern Art], Lublin 2000; Mieczysław Wallis. Wybór pism estetycznych. Wprowadzenie, wybór i opracowanie [Mieczysław Wallis. Selected Aesthetic Writings. Introduced, Selected and Edited by…] Universitas, Kraków 2004; Przyszłość Witkacego [Witkacy’s Future] (ed.), Kraków 2010; Powrót modernizmu [The Return of Modernism] (ed.), Lublin 2013, Estetyczne konteksty doświadczenia przeszłości, [Aesthetic Contexts of Experience of the Past], Lublin 2013; Konstanty Troczyński. Wybór pism estetycznych. Wprowadzenie, wybór i opracowanie [Konstanty Troczyński. Selected Aesthetic Writings. Introduced, Selected and Edited by…], Kraków 2014, Witkacy w kontekstach [Witkacy in the context], (ed.), Lublin 2015, Teatr, teatralizacja, performatywność, [Theatre, theatralization, performativity] (ed.), Lublin 2016, Przestrzenie autonomii – sztuka, filozofia, kultura, [Spaces of Autonomy – Art, Philosophy, Culture] (ed.), Lublin 2017, Dyskursy sztuki. Dyskursy o sztuce,[Discourses of Art. Discourses About Art] (ed.), Lublin 2018, Zapomniana sztuka. Sztuka pamiętania, [Forgotten Art. The Art of Remembering] (ed.), Lublin 2019, Dystynkcje estetyczne- wyróżnienie i wykluczenie, [Aesthetic Distinctions – Merit and Exclusion] (ed.), Lublin 2020; Myślenie estetyczne, [Aesthetic thinking], (ed. T. Pękala, R. Kubicki), Lublin 2023. Parergon jako metafora współczesnego świata [The Parergon as a Metaphor of the Contemporary World] (ed. T. Pękala, R. Kubicki), Lublin 2024.

Bibliografia

Baumgarten Alexander Gottlieb (2007) Ästhetik. Translated by Dagmar Mirbach. Philosophische Bibliothek, Band 572a, Hamburg: Felix Meiner Verlag.

Bergson Henri (1957) Ewolucja twórcza, transl. Florian Znaniecki, Warszawa: Książka i Wiedza.

Bergson Henri (2006) Materia i pamięć. Esej o stosunku ciała do ducha, transl. Romuald Jakub Weksler-Waszkinel. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.

Blanchot Maurice (2016) Przestrzeń literacka, transl. Tomasz Falkowski, wydanie pierwsze, Warszawa: PWN.

Bruner Jerome (1991) The Narrative Construction of Reality. “Critical Inquiry” 18, no. 1 (October): 1–21. https://doi.org/10.1086/448619.

Carel Havi, Ian James Kidd (2020) Expanding Transformative Experience, “European Journal of Philosophy” 28, no. 1 (1 March): 199–213. https://doi.org/10.1111/ejop.12480.

Couture Jean-Pierre (2016) Sloterdijk. Key Contemporary Thinkers, Cambridge: Polity Press.

Crary Jonathan (2009) Zawieszenia percepcji: Uwaga, spektakl i kultura nowoczesna, ed. by Iwona Kurz, transl. Łukasz Zaremba and Iwona Kurz, Communicare, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Dubik Adam (2003) Filozofia i opór. Toruń: Wydawnictwo UMK.

Dubik Adam (2007) Gastona Bachelarda teoria “przeszkód poznawczych” w kontekście pytania o uwarunkowania rozwoju wiedzy naukowej, “Kultura i Edukacja” 15, no. 1, pp. 7-22.

Frydryczak Beata (1995) Estetyki oporu, Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego.

Heidegger Martin (1994) Bycie i czas, transl. Bogdan Baran. Biblioteka Współczesnych Filozofów, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Heidegger Martin (1992) ‘O źródle dzieła sztuki’, transl. Lucyna Falkiewicz, “Sztuka i Filozofia” 5, pp. 9-67.

Husserl Edmund (2002) Fenomenologia świadomości estetycznej, transl. Kamilla Najdek and Janusz Sidorek, “Sztuka i Filozofia” 21, pp. 5-11.

Husserl Edmund (1975) Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, transl. Danuta Gierulanka, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Husserl Edmund (1982) Medytacje kartezjańskie, transl. Andrzej Wajs, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Ingarden, Roman (1970) Studia z estetyki. T. 3. Dzieła filozoficzne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kozak Piotr (2011) Od retoryki do estetyki. “Aesthetica” Alexandra Gottlieba Baumgartena, “Forum Artis Rhetoricae” 24, no. 1, pp. 47-67.

Lokko Lesley (2023) 18th International Architecture Exhibition: Biennale Architettura 2023 – The Laboratory of the Future, La Biennale di Venezia, 27 March. https://www.labiennale.org/en/architecture/2023/18th-exhibition.

Lorenc Włodzimierz (2024) Filozofia Petera Sloterdijka jako sposób przeciwdziałania nadciągającej katastrofie, in: Parergon jako metafora współczesnego świata, ed. by Teresa Pękala and Roman Kubicki. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Merleau-Ponty Maurice (1996) Widzialne i niewidzialne. ed. by Jacek Migasiński. Translated by Małgorzata Kowalska. Warszawa: Fundacja Aleitheia.

Nawrocka Barbara, Dominika Wilczyńska, and Dominika Janicka (2024) Bal architektek na weneckim biennale. Trzy pawilony w duchu feministycznego projektowania [accessed: 28.07.24], https://architektura.muratorplus.pl/wydarzenia/bal-architektek-na-weneckim-biennale-trzy-pawilony-w-duchu-feministycznego-projektowania-aa-AqN7-vzZd-yViM.html.

Paul L. A. (2014) Transformative Experience. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198717959.001.0001.

Pedrosa Adriano (2023) Introduction by Adriano Pedrosa: Curator of the 60th International Art. Exhibition, La Biennale di Venezia, 22 June. https://www.labiennale.org/en/art/2024/introduction-adriano-pedrosa.

Pelowski Matthew, Fuminori Akiba (2011) A Model of Art Perception, Evaluation and Emotion in Transformative Aesthetic Experience, “New Ideas in Psychology” 29, no. 2 (1 August), pp. 80-97. https://doi.org/10.1016/j.newideapsych.2010.04.001.

Schollenberger Piotr (2014) Granice poznania doświadczenia estetycznego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

Seel Martin (2008) Estetyka obecności fenomenalnej, ed. by Krystyna Wilkoszewska, transl. Krystyna Krzemień-Ojak. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas: Polskie Towarzystwo Estetyczne.

Turner Mark (1998) The Literary Mind, Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195126679.001.0001.

Van de Cruys, Sander, Jacopo Frascaroli, Karl Friston (2023) Order and Change in Art: Towards an Active Inference Account of Aesthetic Experience, “Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 379, no. 1895 (18 December). https://doi.org/10.1098/rstb.2022.0411.

Waldenfels Bernhard (2009) Podstawowe motywy fenomenologii obcego, transl. Janusz Sidorek, wydanie pierwsze, Terminus-Akademia 51. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Waldenfels Bernhard (2002) Topografia obcego: studia z fenomenologii obcego, transl. Janusz Sidorek. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Wallis Mieczysław (2004) O warunkach recepcji, in: Wybór pism estetycznych / Mieczysław Wallis ; wprowadzenie, wybór i oprac. Teresa Pękala, Klasycy Estetyki Polskiej, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych ‘Universitas’.

Wojnar Irena (1985) Bergson, Warszawa: Wiedza Powszechna. Wolińska Anna (2014) Zdziwienie, oczekiwanie, bezczynność: estetyka wobec nadmiaru, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

Pobrania

Opublikowane

2024-12-29

Numer

Tom 26 (2024): Sztuka i kultura w czasach zagrożenia

Dział

Artykuły

Licencja

Prawa autorskie (c) 2024 Łódzkie Towarzystwo Naukowe

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.