Upadam do nóg JWW Pana Dobrodzieja… O formułach gestycznych w epistolografii polskiej XVIII wieku
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2021/69/8Słowa kluczowe:
epistolografia, etykieta językowa, formuła, formuła gestyczna, polszczyzna XVIII wiekuAbstrakt
Przedmiotem opisu i analizy są występujące w epistolografii XVIII wieku formuły gestyczne, czyli językowe ekwiwalenty określonych gestów i zachowań grzecznościowych. Zakres obserwacji został zawężony do formuł gestycznych sytuowanych w zakończeniach listów. Materiał egzemplifikacyjny pochodzi z trzystu pięciu rękopiśmiennych, niepublikowanych i dotąd nieanalizowanych pod tym kątem listów, pisanych przez kilkudziesięciu autorów, przedstawicieli szlachty i magnaterii. W zgromadzonym materiale wystąpiły typowe dla XVIII wieku struktury formuliczne, takie jak np. upadać do nóg, ściskać nogi czy kłaniać uniżenie, ale też wiele innych, mniej rozpowszechnionych, np. brać śmiałość upaść do nóg. Sposób użycia opisywanych formuł determinowały określone uwarunkowania tekstowe, społeczne i chronologiczne. Postać formalna formuły zależała od miejsca w strukturze listu, tj. od tego, czy formuła występowała w kompleksie formuł finalnych, czy jako osobny dopisek z pozdrowieniami (niektóre formuły występowały tylko w dopiskach, np. kłaniać uniżenie). Na kształt językowy formuły oddziaływały też czynniki społeczne, np. formuły w listach do króla charakteryzowały się znaczną ozdobnością. Zakres stosowania niektórych konstrukcji znacząco poszerzył się w ciągu XVIII wieku, co wiązało się z osłabieniem ich elitarnego charakteru.
Bibliografia
Bałut Iwona, 2010, Tytulatura w korespondencji Ignacego Krasickiego w latach 1743–1764, „Studia Językoznawcze. Synchroniczne i Diachroniczne Aspekty Ba¬dań Polszczyzny”, t. 9, s. 7–21.
Bizior Renata, 2020, Całuję nogi pańskie czy kończę francuskim stylem? Uwarunkowania etykietalnych zachowań językowych w listach 2. połowy XVIII wieku (na materiale korespondencji Jędrzeja Kitowicza), „Studia Językoznawcze. Synchroniczne i Diachroniczne Aspekty Badań Polszczyzny”, t. 19, s. 51–65.
Bogucka Maria, 1994, Staropolskie obyczaje w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Brajerski Tadeusz, 1961, O języku „Pieśni” Konstancji Benisławskiej, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filologicznego Towarzystwa Naukowego KUL”, nr 22, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Cybulski Marek, 1994, Pan i sługa. Niektóre społeczne uwarunkowania zmian w polskich obyczajach językowych, w: E. Wrocławska, red., Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Zbiór studiów, Slawistyczny Ośrodek Wydawni¬czy, Warszawa, s. 31–39.
Cybulski Marek, 2001, Formy nawiązania i zakończenia kontaktu w dawnej polszczyźnie (w XVI–XVIII wieku), w: A. Kowalska, O. Wolińska, red., Studia historycznojęzykowe, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace Językoznawcze”, nr 26, s. 29–36.
Cybulski Marek, 2003, Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Cybulski Marek, 2005a, Obyczaje językowe w dobie średniopolskiej, w: S. Borawski, red., Rozprawy o historii języka polskiego, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 149–211.
Cybulski Marek, 2005b, Związek słowa z gestem w ceremoniale towarzyskim dawnej Polski, w: R. Zarębski, red., Rytuał. Język – religia, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, s. 103–127.
Cybulski Marek, 2010, Podziały społeczne i terytorialne odzwierciedlone w formułach dawnej etykiety językowej, w: M. Kuźmicki, M. Osiewicz, red., Żywe problemy historii języka, „Prace Komisji Językoznawczej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział Filologiczno-Filozoficzny”, t. 55, s. 99–116.
Jarząbek Krystyna, 1994, Kinetyczne formy powitań i pożegnań, „Etnolingwistyka”, t. 6, s. 65–82, http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=1650&dirids=1 (dostęp: 14.05.2021).
Jarząbek Krystyna, 2016, Słownik mowy ciała Polaków, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, https://sbc.org.pl/Content/390966/slownik_mowy _ciala_polakow.pdf (dostęp: 14.05.2021).
Książek Elżbieta, 2008, Tekst epistolarny w świetle etykiety językowej, „Prace Monograficzne Akademii Pedagogicznej im. KEN w Krakowie”, nr 478, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Maliszewski Kazimierz, 2001, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej. Studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Marcjanik Małgorzata, 2001, Etykieta językowa, w: J. Bartmiński, red., Współczesny język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin, s. 281–291.
Marcjanik Małgorzata, 2002, Polska grzeczność językowa, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.
Marcjanik Małgorzata, 2013, Grzeczność w komunikacji językowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Matuszewska Przemysława, 1982, Listowniki polskie. Stan i perspektywy badań, „Pamiętnik Literacki”, t. 73, z. 3–4, s. 41–53.
Matuszewska Przemysława, 1999, Pod hasłem naturalności. O listowniku Stanisława Szymańskiego, w: tejże, Gry z adresatem. Studia o poezji i epistolografii wieku oświecenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 121–157.
Miozga Ewa, 2000, Osiemnastowieczne listowniki. Teoria i praktyka, Biblioteka Śląska, Katowice.
Moszyńska Danuta, 2005, Zwroty adresatywne w polskich listach szesnastowiecznych wydanych w Polskiej Akademii Umiejętności przez Kazimierza Rymuta, w: R. Zarębski, red., Rytuał. Język – religia, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, s. 401–412.
Mroczek Katarzyna, 1978, Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku między nadawcą i odbiorcą, „Pamiętnik Literacki”, t. 69, z. 2, s. 127–148.
Olma Marceli, 2009, Językowe ekwiwalenty gestów w korespondencji małżeńskiej Heleny Pawlikowskiej, „LingVaria”, t. 1(7), s. 193–204.
Olma Marceli, 2014, Semantyka i struktura językowych formuł gestycznych w kontaktach familijnych schyłku XIX stulecia (na podstawie korespondencji rodzinnej Pawlikowskich), „Stylistyka”, t. 23, s. 283–298.
Pawłowska Anita, 2013, Rola werbalnych formuł etykiety językowej w listach (na materiale z lat 1750–1860), w: M. Białoskórska, red., Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, „Studia Językoznawcze Uniwersytetu Szczecińskiego”, t. 12, s. 153–163.
Pawłowska Anita, 2014, Formuły werbalne polskiej etykiety językowej od połowy XVIII do lat sześćdziesiątych XIX wieku. Analiza socjolingwistyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Sicińska Katarzyna, 2013, Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Sicińska Katarzyna, 2017a, Formuły salutacyjne w korespondencji z terenu Kresów Południowo-Wschodnich (XVII–XVIII wiek), w: M. Hawrysz, M. Uździcka, A. Wojciechowska, red., Zachowanie językowe – spontaniczność i automatyzm, seria „Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze”, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 225–249.
Sicińska Katarzyna, 2017b, Formuły subskrypcji w korespondencji z terenu Kresów Południowo-Wschodnich (XVII–XVIII wiek). Cz. 1, w: P. Borek, M. Olma, red., Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. VII, Collegium Columbinum, Kraków, s. 277–298.
Sicińska Katarzyna, 2019, Formuła wyrażania szacunku w strukturze osiemnastowiecznego listu polskiego, „LingVaria”, t. 14(28), s. 107–119, https://doi.org/10.12 797/LV.14.2019.28.07
Sicińska Katarzyna, 2020a, Formuła lokalizacyjno-temporalna w tekstach epistolarnych XVIII wieku, „Teka Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych”, t. 6, numer specjalny, s. 181–194, https://doi.org/10.31743/teka.11884
Sicińska Katarzyna, 2020b, Wierność, powinność, uniżoność i inne kategorie grzeczności językowej w finalnych formułach epistolarnych XVIII wieku, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. 27, nr 1, s. 163–183, https://doi.org/10.14746/pspsj.2020.27.1.11
Sicińska Katarzyna, 2021, Formuła zalecenia służb jako wyraz grzeczności językowej w epistolografii polskiej XVII i XVIII wieku, „Język Polski”, R. CI, z. 2, s. 87–99, http://dx.doi.org/10.31286/JP.101.2.7
Skwarczyńska Stefania, 2006, Teoria listu, na podstawie lwowskiego pierwodruku opracowali Elżbieta Feliksiak i Mariusz Leś, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Szczepankowska Irena, 1999, Składnia XVIII-wiecznej polszczyzny kresowej wobec wpływów obcych (na materiale korespondencji K. S. Radziwiłła), w: B. Nowowiejski, red., Polszczyzna północno-wschodnia, t. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 263–277.
Wiśniewska Halina, 2001, Zachowania grzecznościowe w listach rodzinnych Ignacego Krasickiego, w: tejże, Język polski na ziemiach ruskiej i lubelskiej w Rzeczypospolitej szlacheckiej XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin, s. 109–126.
Wiśniewska Halina, 2002, Tytułowanie i nazywanie kobiet w listach rodzinnych Ignacego Krasickiego, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, t. 6, „Studia Linguistica”, nr I, s. 433–450.
Wojtak Maria, 1992, Wybrane elementy staropolskiej etykiety językowej, w: J. Anusiewicz, M. Marcjanik, red., Polska etykieta językowa, „Język a Kultura”, t. 6, s. 33–40.
Wojtak Maria, 1999, Staropolska etykieta językowa jako obraz relacji międzyludzkich (wybrane zagadnienia), w: A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, red., Przeszłość w językowym obrazie świata, „Czerwona Seria”, nr 13, Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin, s. 205–216.
Wojtak Maria, 2004, Gatunki prasowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin.
Załazińska Aneta, 2007, Po co językoznawcy badania gestów, po co badaniom gestów językoznawca?, „LingVaria”, t. 2(4), s. 43–52.
Zawilska Katarzyna, 2011, Białogłowska mowa afektowna. Listy Teresy do Kazimierza Wiśnickiego z pierwszej połowy XVIII wieku, w: I. Kępka, L. Warda-Radys, red., Nasz język w przeszłości – nasza przeszłość w języku, Wydawnictwo „Bernardinum”, Pelplin, s. 469–477.
Żydek-Bednarczuk Urszula, 1997, Etykieta językowa w ujęciu semantycznym i pragmatycznym, „Studia i Materiały Polonistyczne”, t. 3, s. 237–245.
