Dialectal Expressive Lexis Referring to a Person – Analysis of Selected Examples from Southern Lesser Poland from a Receiver’s Perspective
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/23Keywords:
personal expressivisms, expressive vocabulary, rural language, language pragmaticsAbstract
The article concerns the perlocutionary dimension of expressive evaluative vocabulary used in the Polish countryside. The exemplification material is expressive vocabulary acquired in southern Małopolska (the dialect of the foothill region) through field research, questionnaires and literature research. The contexts of using words with an evaluative tone are mentioned, along with a description of the recipients’ reactions and the residents’ statements regarding the strength of the impact of individual expressivisms. The analysis shows that the evaluative component of the meaning of words is closely related to the axionormative system of the rural community, and the particular perlocutionary power (primarily the potential to offend) of individual human terms is culturally conditioned. Residents of the surveyed villages point out that expressivisms that connote poverty, helplessness, laziness, lying and gossiping, as well as conceit and lack of kindness are particularly offensive.
References
Barańska Zofia, 1975, Rodzina w ludowych przysłowiach i pieśniach, w: J. Komorowska, red., Przemiany rodziny polskiej, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa, s. 118–143.
Bartmiński Jerzy, 2007, Stereotypy mieszkają w języku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Cygan Stanisław, 2002, Mowa pokoleń w świadomości mieszkańców wsi Lasocin na Kielecczyźnie, w: S. Gala, red., Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 83–92.
Czesak Artur, 2005, Czy gwarowe wyzwiska są wyrazem agresji?, w: A. Dąbrowska, A. Nowakowska, red., Życzliwość i agresja w języku i kulturze, seria „Język a Kultura”, t. 17, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 283–288.
Grochowski Maciej, 1995, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kąś Józef, 1994a, O piekielnickiyk słowak obraźliwyk, „Etnolingwistyka”, t. 6, s. 175–186.
Kąś Józef, 1994b, Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim (na materiale gwar orawskich), w: J. Anusiewicz, K. Handke, red., Płeć w języku i kulturze, seria „Język a Kultura”, t. 9, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 119–130.
Kąś Józef, 2002, Wizerunek mężczyzny i kobiety w tradycyjnej społeczności wiejskiej (na materiale gwar orawskich), w: M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, red., Rozmaitości językowe ofiarowane Prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego jubileuszu, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 101–109.
Kąś Józef, Kurek Halina, 2001, Język wsi, w: S. Gajda, red., Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, Opole, s. 440–459.
Miśkiewicz Marzena, 2021, Obraz społeczności wiejskiej utrwalony w międzywojennej prozie stylizowanej na ludowość (na przykładzie twórczości Wincentego Burka, Stanisława Młodożeńca i Stanisława Piętaka), Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Peisert Maria, 2004, Formy i funkcje agresji werbalnej. Próba typologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Pelcowa Halina, 2001, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Pelcowa Halina, 2012a, Leksykalne wyznaczniki integracji i dezintegracji jako odzwierciedlenie zachowań językowych mieszkańców wsi, w: H. Sędziak, red., Polszczyzna Mazowsza i Podlasia 6. Słownictwo i frazeologia polszczyzny mówionej, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża, s. 23–36.
Pelcowa Halina, 2012b, Społeczne uwarunkowania gwar ludowych, w: H. Kurek, red., Języki słowiańskie w ujęciu socjolingwistycznym. Prace przygotowane na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów. Mińsk 2013, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 183–194.
Pelcowa Halina, 2015, Wartości w ludowej interpretacji świata, w: J. Adamowski, M. Wójcicka, red., Wartości w języku i kulturze, t. 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 155–165.
Pelcowa Halina, 2023, Dziedzictwo leksykalne wyznacznikiem tożsamości regionu lubelskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskie, Lublin.
Piechnik Anna, 2009, Wizerunek kobiety i mężczyzny w językowym obrazie świata ludności wiejskiej (na przykładzie gminy Zakliczyn nad Dunajcem), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Piechnik Anna, 2010, Gwarowe ekspresywizmy osobowe określające człowieka mówiącego, w: R. Przybylska, J. Kąś, K. Sikora, red., Symbolae gramaticae in honorem Boguslai Dunaj, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 205–211.
Piechnik Anna, 2015, Dyferencyjne ekspresywizmy gwarowe w języku małopolskich gimnazjalistów, w: R. Dźwigoł, I. Steczko, red., Dialog z tradycją, t. 3: Język – komunikacja – kultura, Collegium Columbinum, Kraków, s. 459–466.
Piechnik Anna, 2016, Słownictwo ekspresywne młodych mieszkańców wsi w świetle procesów globalizacyjnych, w: H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska, red., Globalizacja a przemiany języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 300–307.
Piechnik Anna, 2017, Stopień znajomości niektórych gwarowych ekspresywizmów osobowych przez młodych mieszkańców wsi, w: R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz, red., Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 331–337.
Piechnik Anna, 2019, Określenia dzieci odnoszące się do ich wieku znane najmłodszym i najstarszym mieszkańcom pogórskich wsi, „Słowo. Studia Językoznawcze”, nr 10, s. 168–177.
Piechnik Anna, 2021, Siksa, drob, źlamdok, pędrok, węzowica – znajomość i rozumienie gwarowych ekspresywizmów nazywających dzieci przez najmłodszych mieszkańców wybranych małopolskich wsi, w: E. Horyń, E. Młynarczyk, P. Żmigrodzki, red., Język polski – między tradycją a nowoczesnością: księga jubileuszowa z okazji stulecia Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków, s. 282–291.
Piechnik Anna, 2022, Obraz dziecka w słownictwie ekspresywnym mieszkańców wsi, w: E. Białek, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, red., I Kongres Etnolingwistyczny. Obraz świata i człowieka w kulturze ludowej i narodowej, t. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 211–222.
Piechnik Anna, 2024, Aksjologiczny wymiar pracy w językowo-kulturowym obrazie świata mieszkańców tradycyjnej polskiej wsi (na materiale małopolskim), „Łódzkie Studia Etnograficzne”, nr 63, s. 279–289.
Rejter Artur, 2006, Leksyka ekspresywna w historii języka polskiego. Kulturowo-komunikacyjne konteksty potoczności, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Rembiszewska Dorota K., 2008, Nazwy nieślubnego dziecka w historii i dialektach języka polskiego, „Studia Germanica Gedanensia”, t. 17, s. 57–66.
Sikora Kazimierz, 1993, Jak „Pan” zawędrował na wieś, „Język Polski”, R. LXXII, s. 298–307.
Sikora Kazimierz, 2010, Grzeczność językowa wsi. Część I. System adresatywny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Ziajka Beata, 2024, O wiejskiej uczuciowości (na przykładzie nieoficjalnych antroponimów mieszkańców gminy Babice w powiecie chrzanowskim), „Gwary Dziś”, t. 17, s. 117–125, https://doi.org/10.14746/gd.2024.17.10
Żmigrodzki Piotr, Bańko Mirosław, Batko-Tokarz Barbara, Bobrowski Jakub, Czelakowska Anna, Grochowski Maciej, Przybylska Renata, Waniakowa Jadwiga, Węgrzynek Katarzyna, red., 2018, Wielki słownik języka polskiego PAN: geneza, koncepcja, zasady opracowania, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
