"Drzewo takie nieszczęśliwe…" o idei kategoryzowania w kulturze ludowej na przykładzie osiki

Abstrakt

Kategorie kulturowe są składnikami obrazu świata przetworzonego przez ludzkie zmysły i kulturę. Mają charakter społeczny. Nie istnieją same w sobie i same dla siebie. Są przez społeczeństwo tworzone i przekształcane, i zostawiają głęboki ślad w jego pamięci oraz języku. Zadaniem językoznawstwa kognitywnego jest z płaszczyzny językowej dokonać rekonstrukcji świata doświadczanego i projektowanego przez człowieka jako członka określonej wspólnoty, a kluczową kwestią są mechanizmy kategoryzacji. W artykule przyjęto, że jedną z idei kategoryzowania jest anomalia, tj. zjawisko niemieszczące się w określonej normie. Anomalie stają się podstawą systematyzacji oraz źródłem negatywnych stereotypów. Przykładem jest osika (Populus tremula), która w polskiej kulturze ludowej jest drzewem grzesznym, nieszczęśliwym. Przyczyną jej kulturowego napiętnowania jest, jak się wydaje, to, że jej liście nieustanie, nawet podczas bezwietrznej pogody, drżą. Jest to cecha nietypowa dla innych drzew i zarazem najsilniej ustabilizowana w obrazie osiki, co utrwalają jej nazwy, frazeologia, legendy oraz dane z płaszczyzny wierzeniowo-symbolicznej. W świetle analizowanego materiału osika jawi się w polskiej kulturze ludowej przede wszystkim jako drzewo, które drży z obawy o siebie, nie solidaryzuje się ze światem w obronie życia. Jest symbolem nieszczęścia, egoizmu i grzechu.