O pograniczach słowotwórstwa i leksykologii – na wybranych przykładach form gwarowych
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2020/68/4Słowa kluczowe:
językoznawstwo, dialektologia, słowotwórstwo, leksykologiaAbstrakt
Autorka omawia zjawiska językowe sytuujące się na pograniczu słowotwórstwa i leksykologii, przede wszystkim semantyki i etymologii, na podstawie derywatów funkcjonujących w polskich gwarach. Prezentowane są przykłady homonimii, polisemii i synonimii derywatów, których interpretacja słowotwórcza i kategorialna musi uwzględniać ich znaczenie leksykalne. Przedmiotem omówienia są również rezultaty semantycznych przesunięć kategorialnych (np. nazwy czynności, które stały się nazwami środków czynności: palenie, regulacja) oraz nazwy, dla których określenie typu derywacji – semantycznej czy morfologicznej – wymaga arbitralnych rozstrzygnięć (np. nazwy środków czynności typu łapka, koziołek). Na pograniczu słowotwórstwa i leksykologii znajdują się także derywaty, których analiza wymaga poszukiwań o charakterze etymologicznym. Są to wyrazy o aktualnie nieczytelnej strukturze, dla których wyrazy motywujące można wskazać na podstawie dociekań etymologicznych, opartych na zbiorach leksykograficznych. W analizie derywatów gwarowych zmuszeni jesteśmy do wykorzystywania narzędzi semantyczno-leksykalnych i etymologicznych, a niekiedy nawet do wyjścia poza system językowy w poszukiwaniu czynników nazwotwórczych.
Bibliografia
Burska-Ratajczyk Beata, 2001, Wariantywność gwarowych formacji słowotwórczych – współczesność wobec tradycji, w: K. Wojtczuk, red., Leksyka a gramatyka w tekście językowym, Akademia Podlaska, Siedlce, s. 205–222.
Buttler Danuta, 1978, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Doroszewski Witold, 1962, Kryteria słowotwórcze w etymologii, w: W. Doroszewski, Studia i szkice językoznawcze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 227–244.
Gala Sławomir, 2000, Słowotwórstwo gwarowe a słowotwórstwo polszczyzny ogólnej, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 45, s. 28–36.
Gala Sławomir, 2006, Diachronia czy synchronia w badaniach słowotwórstwa gwarowego?, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 51, s. 79–84.
Gala Sławomir, 2011, Chronia w słowotwórstwie gwarowym, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 56, s. 57–64.
Gala-Milczarek Beata, 2009, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach piotrkowskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Grzegorczykowa Renata, Szymanek Bogdan, 1993, Kategorie słowotwórcze w perspektywie kognitywnej, w: J. Bartmiński, red., Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wiedza o
Kulturze, Wrocław, s. 459–476.
Honowska Maria, 1979, Ewolucja metod polskiego słowotwórstwa synchronicznego (w dziesięcioleciu 1967–1977), Ossolineum, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
Honowska Maria, 2001, Losy polskiego słowotwórstwa w drugim 50-leciu XX wieku, w: Z. Cygal-Krupa, red., Studia językoznawcze. Dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, Universitas, Kraków, s. 103–110.
Jadacka Hanna, 1986, Synonimia słowotwórcza – perspektywy badawcze, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 404–412.
Jaros Irena, 2002, Zagadnienie wariantywności słowotwórczej na przykładzie nazw środków czynności, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 47, s. 51–70.
Jaros Irena, 2005, Mechanizmy przesunięć semantycznych w odniesieniu do kategorii nazw środków czynności, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. 59, s.
–172.
Jaros Irena, 2009, Nazwy środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich. Studium słowotwórczo-leksykalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Jaros Irena, 2015a, Głos w dyskusji nt. miejsca słowotwórstwa w systemie języka na podstawie faktów gwarowych, w: E. Wierzbicka-Piotrowska, red., Dialog pokoleń, Wydział Polonistyki Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa, s. 179–186.
Jaros Irena, 2015b, Uwagi o zmianach znaczenia strukturalnego formacji słowotwórczych w gwarach, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 61, s. 29–41.
Jaros Irena, 2015c, Między diachronią a synchronią, czyli o metodologii badań słowotwórstwa w gwarach, w: P. Stalmaszczyk, red., Metodologie językoznawstwa. Od dialektologii do dialektyki, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 9–16.
Jaros Irena, 2016, Świat zwierząt odzwierciedlony w ludowych nazwach narzędzi i ich części, w: E. Młynarczyk, E. Horyń, red., Dialog z tradycją, t. V: Językowe dziedzictwo kultury materialnej, Collegium
Columbinum, Kraków, s. 49–59.
Kleszczowa Krystyna, 2000, Trwałość i zmienność w systemie słowotwórczym, w: K. Rymut, W. R. Rzepka, red., Prace Instytutu Języka Polskiego. Studia Historycznojęzykowe III. Rozwój polskiego systemu
językowego, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 115–122.
Kleszczowa Krystyna, 2003, Staropolskie derywaty przymiotnikowe i ich perspektywiczna ewolucja, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Kleszczowa Krystyna, 2005, Przemiany systemu słowotwórczego, w: S. Borawski, red., Rozprawy o historii języka polskiego, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s. 253–290.
Kowalska Anna, 2011, Apelatywne nazwy miejsc w dialektach polskich. Derywacja sufiksalna, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Kreja Bogusław, 2002, Glosy do „Słowotwórstwa języka doby staropolskiej…” pod red. K. Kleszczowej, w: B. Kreja, Studia i szkice słowotwórcze 4, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 235–242.
Kurdyła Tomasz, 2003, Pogranicza słowotwórstwa i leksykologii. Problemy interpretacyjne, „Język Polski”, R. LXXXIII, z. 3, s. 187–193.
Marciniak-Firadza Renata, 2013, Nazwy osobowych wykonawców czynności w gwarach małopolsko-mazowieckiego pogranicza językowego, cz. 2: Słownik, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Nagórko Alicja, 1997, Miejsce słowotwórstwa w teorii języka, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. LIII, s. 49–61.
Nagórko Alicja, 1999, Słowotwórstwo poza słowotwórstwem, „Prace Filologiczne”, t. XLIV, s. 397–404.
Nagórko Alicja, 2006, Zarys gramatyki polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Pastuchowa Magdalena, 2007, Dlaczego słowotwórstwo leksykalistyczne? Ogląd faktów diachronicznych, „LingVaria”, nr 2, s. 121–129.
Reichan Jerzy, 1996, Problem syntetycznego ujęcia polskiego słowotwórstwa gwarowego. Zarys koncepcji, w: B. Dunaj, J. Reichan, red., Studia Dialektologiczne I, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej
Akademii Nauk, Kraków, s. 191–195.
Sierociuk Jerzy, 1991, W sprawie wariantywności słowotwórczej w gwarach, w: S. Gajda, red., Wariancja w języku, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu, Opole, s. 175–178.
Sierociuk Jerzy, 2004, Niektóre aspekty wariantywności słowotwórstwa gwarowego, w: M. Imrichová, red., Slovenčina na začiatku 21. storočia, Prešovská univerzita v Prešove, Fakulta humanitných a prírodných
vied, Prešov 2004, s. 24–29.
Sierociuk Jerzy, 2006, Specyfika wariantywności słowotwórczej w gwarach, w: J. Sierociuk, red., Gwary dziś. 3. Wewnętrzne zróżnicowanie języka wsi, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 209–214.
Skarżyński Mirosław, 1999, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Wydawnictwo Universitas, Kraków.
Skubalanka Teresa, Książek-Bryłowa Władysława, 1992, Wariantywność polskiej fleksji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Szczaus Agnieszka, 2005, Rzeczownikowe synonimy słowotwórcze w polszczyźnie XVI wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
Szczepankowska Irena, 1998, Nomina attributiva w gwarze łomżyńskiej, Trans Humana, Białystok.
Świtała-Cheda Mirosława, 2012, Słowotwórstwo rzeczownika w gwarze Proboszczewic koło Płocka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Witkowska-Gutkowska Maria, 1999, Staropolskie prefiksalne dublety czasownikowe i ich współczesne odpowiedniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zaręba Alfred, 1957, Uwagi o geografii słowotwórczej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. XVI, s. 165–174.
Zarębski Rafał, 2015, Synonimia słowotwórcza w świetle derywacji z udziałem sufiksów obcych (perspektywa historyczno-językowa), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. LXXI, s. 127–140.
