"Na wszystko jest przysłowie". Kształtowanie się semantyki leksemu "przysłowie" w polszczyźnie ogólnej i dialektalnej
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/25Słowa kluczowe:
semantyka leksykalna, leksem przysłowie, język polski, gwary polskieAbstrakt
Artykuł dotyczy kształtowania się zakresu semantycznego leksemu przysłowie w polszczyźnie ogólnej i dialektalnej. Okazuje się, że od początku był to leksem wieloznaczny. Notowano go nie tylko w znaczeniu ‘wyrażenie lub zdanie utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające jakąś myśl ogólną, wskazówkę, przestrogę lub komentarz jakiejś sytuacji’, ale też jako określenie: opowieści, opowiadania; opinii, sądu ogółu, zwykle negatywnego; złośliwej uwagi, docinka, przytyku; przydomka, przezwiska; wyrażenia lub zdania albo wyrazu nawykowo wtrącanego przez kogoś do wypowiedzi; przysłówka (część mowy); a ponadto w gwarach – wyrazu lub konstrukcji składniowej oraz właściwego komuś zwyczaju, nawyku związanego z mówieniem. Dopiero w XX wieku wyraz się ujednoznacznił, co wyraźnie widać w polszczyźnie ogólnej.
Bibliografia
KSGP – Kartoteka Słownika gwar polskich, b.r., Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156 (dostęp: 10.04.2025).
Petrow – Petrow Aleksander, 1878, Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 2, s. 3–182.
PF – Chludzińska-Świątecka Jadwiga, 1972, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne”, t. XXII, s. 159–289.
PJPAN 56 – Szymczak Mieczysław, 1969, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. 6 (Pš–S), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
PorJ – A.Sz., 1906, Skarbonka, „Poradnik Językowy”, R. 10, nr 5, s. 79.
Siarkowski – Siarkowski Władysław, 1878, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 2, s. 209–259.
SobWp – Sobierajski Zenon, 1985, Teksty gwarowe z zachodniej Wielkopolski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
Adalb – Adalberg Samuel, 1889–1894, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, druk Emila Skiwskiego, Warszawa.
ISJP – Bańko Mirosław, red., 2000, Inny słownik języka polskiego PWN, t. 2 (P–Ż), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
KąśPodh – Kąś Józef, 2017, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 5 (Koł–Mad), Małopolskie Centrum Kultury Sokół, Nowy Sącz.
KąśSł – Kąś Józef, 2011, Słownik gwary orawskiej, t. 2 (P–Ź), Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków.
MSGP – Wronicz Jadwiga, red., 2010, Mały słownik gwar polskich, Wydawnictwo Lexis, Kraków.
NKPP – Krzyżanowski Julian, red., 1970, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 2 (K–P), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
PSE – Mańczak Witold, 2017, Polski słownik etymologiczny, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
SDor – Doroszewski Witold, red., 1965, Słownik języka polskiego, t. 7 (Pri–R), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
SDun – Dunaj Bogusław, red., 1996, Słownik współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Wilga, Warszawa.
SEBań – Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2 (L–P), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
SEBor – Boryś Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
SEBrück – Brückner Aleksander, 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków.
SGM – Wronicz Jadwiga, red., 2018, Słownik gwar małopolskich, t. 2 (P–Ż), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
SGOWM – Sobolewska Katarzyna, red., 2021, Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, t. 8 (Przez–Pyziać), Instytut Języka Polskiego PAN, Warszawa – Kraków.
SGP PAN – Grabka Barbara, Kucharzyk Renata, red., 2023, Słownik gwar polskich, t. 10, z. 4(35) (Jarłyk–Jedyk), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
SGPKar – Karłowicz Jan, 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków.
SL – Linde Samuel Bogumił, 1858, Słownik języka polskiego, t. 4 (P), w drukarni Zakładu Ossolińskich, Lwów.
SMTK – Kopaliński Władysław, 2021, Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.
SStp – Urbańczyk Stanisław, red., 1973–1977, Słownik staropolski, t. 7 (Póć–Rozproszyć), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
SW – Niedźwiedzki Władysław, red., 1912, Słownik języka polskiego, t. 5 (Próba–R), nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa.
SWil – Zdanowicz Aleksander, red., 1861, Słownik języka polskiego tzw. wieleński, cz. 2 (P–Ż), wyd. staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno.
SXVI – Wilczewska Krystyna, Woronczakowa Lucyna, red., 2010, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 34 (Przyrabiać–Ṕ), Instytut Badań Literackich PAN – Wydawnictwo, Warszawa.
SXVII – Gruszczyński Włodzimierz, red., b.r., Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, https://sxvii.pl/ (dostęp: 5.04.2025).
USJP – Dubisz Stanisław, red., 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 3 (P–S), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
WSJP – Żmigrodzki Piotr, red., b.r., Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, https://www.wsjp.pl/ (dostęp: 10.04.2025).
