"Kałmuk" w gwarach polskich
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/14Słowa kluczowe:
gwary polskie, kałmuk, turcyzmy, zapożyczeniaAbstrakt
Przedmiotem artykułu jest leksem kałmuk mający nieliczne poświadczenia w gwarach polskich, występujący z formantami -ak, -uk, -yk, przy czym formant -ak został zarejestrowany tylko w gwarach nadsańskich przez Halinę Pelcową. W artykule przedstawiono znaczenia leksemu kałmuk na podstawie źródeł leksykograficznych i Kartoteki Słownika gwar polskich, a także źródeł internetowych. Zwrócono uwagę na nazwiska odapelatywne występujące na terenie Polski. Prześledzono rozwój etnonimu Kałmuk, wskazano podstawy etymologiczne. Autorka wysuwa wniosek, że w gwarach polskich leksem kałmuk ma trzy podstawowe znaczenia, z których jedno jest archaiczne i najprawdopodobniej należy do najstarszej, osmańsko-tureckiej, grupy turcyzmów w języku polskim. Poświadczenie leksemu w gwarach polskich może być zarówno wynikiem bezpośrednich, historycznych kontaktów Słowian z Mongołami, jak i skutkiem interferencji wschodniosłowiańskiej, przede wszystkim gwar ukraińskich, a także świadectwem pamięci językowej drugiej wojny światowej.
Bibliografia
Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Boryś Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Boryś Wiesław, 2017, Z problemów etymologii słowiańskiej: zapożyczenie czy wyraz rodzimy, „Rocznik Slawistyczny”, t. LXVI, s. 3–14.
Brückner Aleksander, 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków.
Czyżewski Feliks, 1982, O interferencji językowej w gwarach włodawskich, „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 24, seria „Humanistyka”, t. 2, s. 55–72.
Czyżewski Feliks, 2015, O przynależności dialektalnej włodawskich gwar ukraińskich – problemy metodologiczne, w: В.М. Мойсієнко, red., Український глотогенез: Матеріали Міжнародної наукової конференції, «Полісся», Житомир, c. 179–198. / V.M. Mojsìênko, red., Ukraïnsʹkij glotogenez: Materìali Mìžnarodnoï naukovoï konferencìï, «Polìssâ», Žitomir, s. 179–198.
Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Falniowska-Gradowska Alicja, Leśniak Franciszek, red., 2005, Lustracja województwa krakowskiego: 1659–1664, cz. 2, Instytut Historii PAN, Warszawa.
Gruchmanowa Monika, Walczak Bogdan, red., 1997, Słownik gwary miejskiej Poznania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań.
Havránek Bohuslav, red., 1960, Slovník spisovného jazyka českého, Ceskoslovenske Akademie Ved, Praha.
Hoffmann Joachim, 1974, Deutsche und Kalmyken: 1942–1945, Rombach Druckund Verlagshaus, Freiburg.
Internetowy słownik nazwisk w Polsce, b.r., https://nazwiska.ijppan.pl/haslo/show/id/12623 (dostęp: 4.04.2025).
Jankowski Henryk, 1992, Gramatyka języka krymskotatarskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, red., 1902, Słownik języka polskiego, t. II, Drukarnia „Gazety Handlowej”, Warszawa.
Kartoteka Słownika gwar polskich Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
Kolberg Oskar, 1876, Lud, seria X: Poznańskie, cz. 2, wydane z pomocą Akademii Umiejętności w Krakowie w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Ignacego Stelcla, Kraków.
Le Goff Jacques, 1994, Kultura średniowiecznej Europy, tłum. H. Szumańska-Grossowa, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa.
Maciej z Miechowa, 1972, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, wstęp H. Barycz, tłum. T. Bieńkowski, posłowie W. Voisé, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Mazur Jan, 1976, Gwary okolic Biłgoraja, cz. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Pawlas Szymon, 2015, Liczebniki w językach ugrofińskich, „Acta Philologica”, t. 46, s. 91–102.
Pelcowa Halina, Gumowska-Grochot Ilona, Skórska Blanka, 2020, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. VIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Polaczek Stanisław, 1914, Powiat chrzanowski w Wielkim Księstwie Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna, Wydział Rady Powiatowej Chrzanowskiej, Kraków.
Ridni, b.r., https://ridni.org/karta/%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D1%83%D0%BA (dostęp: 3.04.2025).
Rieger Janusz, 2012, Gwary nadsańskie w nowym świetle, „Slavia Orientalis”, t. LXI(2), s. 231–256.
Ripka Ivor, red., 1994, Slovník slovenských nárečí, t. I, Veda, Bratislava.
Sławski Franciszek, 1965, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 2, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków.
Słownik regionalizmów białostockich, b.r., https://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Polski_-_Regionalizmy_bia%C5%82ostockie (dostęp: 3.04.2025).
Słownik slangu Miejski.pl, b.r., hasło Kałmuk, https://www.miejski.pl/slowo-Ka%C5%82muk (dostęp: 3.04.2025).
Stachowski Stanisław, 2011, Warstwy etymologiczne turcyzmów w języku polskim, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Russologica”, t. IV, s. 226–235.
Steffen Wiktor, 1984, Słownik warmiński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Stieber Zdzisław, red., 1966, Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Świętek Jan, 1998, Brzozowa i okolica Zakliczyna nad Dunajcem. Obraz etnograficzny – zbiór z lat 1897–1906, cz. II, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Szewczyk Zenon Piotr, 2014, Słownik gwary Lachów Sądeckich (Podegrodzkich), Biblioteka gminna w Podegrodziu, Podegrodzie.
Tomaszewski Adam, 1930, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Turnau Irena, 1999, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa.
Tyrpa Anna, 2011, Cudzoziemcy i obce kraje w dialektach polskich, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków
Wyderka Bogusław, red., 2015, Słownik gwar śląskich, t. XIV, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Opole.
Веселовский Степан Борисович, 1974, Ономастикон. Древнерусские имена, прозвища и фамилии, Издательство «Наука», Москва. / Veselovskij Stepan Borisovič, 1974, Onomastikon. Drevnerusskie imena, prozviŝa i familii, Izdatel ʹstvo «Nauka», Moskva.
Гучинова Эльза-Баир, 2004, Улица “Kalmuk Road”. История культура и иден-тичности в калмыцкой общине США, Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо- Маклая РАН, Санкт-Петербург. / Gučinova Èlʹza-Bair, 2004, Ulica “Kalmuk Road”. Istoriâ kulʹtura i identičnosti v kalmyckoj obŝine SŠA, Institut ètnologii iantropologii im. N.N. Mikluho-Maklaâ RAN, Sankt-Peterburg.
Добровольский Владимир Николаевич, 1914, Смоленский областной словарь, Смоленск. / Dobrovolʹskij Vladimir Nikolaevič, 1914, Smolenskij oblastnoj slovarʹ, Smolensk.
Дремов Игорь Иванович, 2015, Калмаки восточного Дешт-и-Кипчака в рус- ских и западноевропейских источниках XV–XVI вв., «Вестник Томского го- сударственного университета. История», № 1, с. 69–78. / Dremov Igorʹ Ivanovič, 2015, Kalmaki vostočnogo Dešt-i-Kipčaka v russkih i zapadnoevropejskih istočnikah XV–XVI vv., «Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta. Istoriâ », № 1, s. 69–78.
Дремов Игорь Иванович, 2017, Происхождение и распространение топонимов и этнонимов ‘Калмак’ на Южном Урале, «Проблемы истории, филологии, культуры», № 4, с. 362–372. / Dremov Igorʹ Ivanovič, 2017, Proishoždenie i rasprostranenie toponimov i ètnonimov ‘Kalmak` na Ûžnom Urale, «Problemy istorii, filologii, kulʹtury», № 4, s. 362–372.
Китинов Баатр Учаевич, 2018, Калмак и ойраты: топоним в религиозной истории народов Центральной Азии, «Вестник РУДН. Серия: Всеобщая история», т. 10, № 3, с. 270–281. / Kitinov Baatr Učaevič, 2018, Kalmak i ojraty: toponim v religioznoj istorii narodov Centralʹnoj Azii, «Vestnik RUDN. Seriâ: Vseobŝaâ istoriâ», t. 10, № 3, s. 270–281.
Котвич Владислав Людвигович, 1921, Русские архивные документы по сношениям с ойратами в XVII и XVIII вв., «Известия Российской академии наук», Петроград. / Kotvič Vladislav Lûdvigovič, 1921, Russkie arhivnye dokumenty po snošeniâm s ojratami v XVII i XVIII vv., «Izvestiâ Rossijskoj akademii nauk», Petrograd.
Максимов Константин Николаевич, 2016, Калмыки в составе донского казачества (XVII – середина XX в.), Издательство Южного научного центра РАН, Ростов-на-Дону. / Maksimov Konstantin Nikolaevič, 2016, Kalmyki vsostave donskogo kazačestva (XVII – seredina XX v.), Izdatelʹstvo Ûžnogo naučnogocentra RAN, Rostov-na-Donu.
Петрухин Владимир Яковлевич, 2005, Мифы финно-угров, Астрель, Москва. / Petruhin Vladimir Âkovlevič, 2005, Mify finno-ugrov, Astrelʹ, Moskva.
Петрухин Владимир Яковлевич, 2024, Финно-угорская мифология: по следам «Калевалы», Институт славяноведения РАН, Москва. / Petruhin Vladimir Âkovlevič, 2024, Finno-ugorskaâ mifologiâ: po sledam «Kalevaly», Institut slavânovedeniâ RAN, Moskva.
Радлов Василий Васильевич, 1899, Опыт словаря тюркских наречий, т. 2, ч. 1, Императорская академия наук, Санкт-Петербург. / Radlov Vasilij Vasil ʹevič, 1899, Opyt slovarâ tûrkskih narečij, t. 2, č. 1, Imperatorskaâ akademiâ nauk, Sankt-Peterburg.
Редько Юліан Костянтинович, 1966, Сучасні українські прізвища, Інститут мовознавства ім. О.О. Потебні, Київ./ Redʹko Ûlìan Kostântinovič, 1966, Sučasnì ukraïnsʹkì prìzviŝa, Ìnstitut movoznavstva ìm. O.O. Potebnì, Kiïv.
Севортян Эдвард Владимирович и др., ред., 1997, Этимологический словарь тюркских языков, Российская академия наук, Москва. / Sevortân Èdvard Vladimirovič i dr, red., 1997, Ètimologičeskij slovarʹ tûrkskih âzykov, Rossijskaâ akademiâ nauk, Moskva.
Список людей з прізвищем Кальмук. / Spisok lûdej z prìzviŝem Kalʹmuk, b.r., https://scanbe.io/people/k/l/kalmuk (dostęp: 3.04.2025).
