Rozwój rzeźby pod wpływem współczesnych procesów morfogenetycznych na obszarze NW części Ziemi Wedela Jarlsberga (Bellsund, Spitsbergen, Svalbard)
DOI:
https://doi.org/10.26485/BP/1996/35/5Słowa kluczowe:
wieloletnia zmarzlina, soliflukcja, wietrzenie fizyczne, procesy peryglacjalneAbstrakt
Badania współczesnych procesów morfogenetycznych przeprowadzono w północno-zachodniej części obszaru Wedel Jarlsberg na Spitsbergenie. Obiektem obserwacji i pomiarów w naszych badaniach był teren krawędzi i równin przybrzeżnych południowej granicy Bellsund (rys. 1), a dokładniej w rejonie fiordu Recherche (Calypsostranda) oraz w strefach brzeżnych lodowców Renard, Scott, Recherche i Antonina (rys. 2). Podłoże geologiczne tych obszarów stanowią skały metamorficzne z formacji Hecla Hoek, których najpowszechniejszą formą jest tyllit z wkładkami wapienia, kwarcu i serii łupków; natomiast podłoże Calypsostranda stanowią terasy morskie – system utworzony z paleogeńskich piaskowców i łupków z osadami węgla, pokryty grubszą serią utworów czwartorzędowych, zbudowanych z serii osadów morskich, lodowcowych i fluwioglacjalnych, o różnej grubości i wieku. Są to plejstoceńskie gliny zwałowe, piaski, żwiry i gliny morskie, nałożone na szereg pokryw osadów koluwialnych i lodowcowych.
Czynnikami powodującymi intensywny rozwój wielu procesów egzogenicznych są: zróżnicowanie litologiczne i tektoniczne podłoża; znaczne różnice wysokości i nachylenia zboczy (rys. 3, 4); obecność niestabilnych pokryw; brak zwartej roślinności; wieloletnia zmarzlina i duża zmienność pogody.
Zaobserwowano aktywne wietrzenie fizyczne, którego efekt morfologiczny przyjmuje formę ostańców i pokryw. Pokrywy głazowe, które są przemieszczane przez grawitację i tworzą strefy stożków śnieżnych, są powszechne na zboczach. Ich cechy morfologiczne, budowa i obecność śladów fosylnej tundry świadczą o kilku fazach rozwoju w okresie postglacjalnym. Dowody denudacji chemicznej wskazują na znaczną intensywność zmian chemicznych.
Spłukiwanie, sufozja i erozja linijna kształtują rzeźbę stref krawędziowych, które składają się z klifów wysokich teras morskich i łagodnie opadającej powierzchni równiny przybrzeżnej, która jest do nich przyłączona.
Podstawowym procesem jest soliflukcja, która zachodzi z różną prędkością (rys. 1, 2). Soliflukcja współdziała z procesami erozji i termoerozji, zjawiskami śnieżnymi oraz koncentracją i ruchem wody w warstwie czynnej wieloletniej zmarzliny. Ta interakcja zaowocowała bogactwem form terenowych.
Procesy eoliczne, deflacja i akumulacja są aktywne w obszarach marginalnych lodowców i na plażach nadmorskich.
Bibliografia
Åkerman, H. J., 1993 - Solifluction and creep rates 1972-1991, Kapp Linné, West Spitsbergen. Solifluction and climatic variation in the Holocene. (B.Frenzel, ed.) Special Issue: ESF, 1 Project, European Palaeoclimate and Man, 6. Palaoklimaforschung, vol. 11, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz; p. 225-249.
Baranowski, S., Pękala, K., 1979 - Nival-eolian processes in the tundra area and in the nunatak zone of Hans and Werenskiold Glaciers Vestspitsbergen. Results of investigations of the Polish Scientific Expedions. Acta Univ. Wratislav., 525; p. 11-27.
Bartoszewski, S., 1994 - Mechanical and chemical denudation in the Scott glacier basin. XXI Polar Symposium, Warszawa; p. 189-198.
Bartoszewski, S., Repelewska-Pękalowa, J., 1988 - Denudacja chemiczna i mechaniczna w wybranych zlewniach południowego obrzeżenia Bellsundu, W Spitsbergen (summary: Chemical and mechanical denudation in the selected river basins of the southem margin of Bellsund (W Spitsbergen)). XV Sympozjum Polarne, Wrocław; p. 94-100.
Bartoszewski, S., Magierski, J., 1989 - Dynamika procesów denudacji mechanicznej i chemicznej w rejonie Bellsundu. XVI Sympozjum Polarne, Toruń; p. 88-90.
Benedict, J. B., 1976 - Frost creep and gelifluction features, a review. Quaternary Research, 6; p. 55-76.
Chandler, R. J., 1972 - Periglacial mudslides in Vestspitsbergen and their bearing on the origin of fossil „solifluction" shears in low angled clay slopes. Quat. J. Engin. Geol.,5; p. 223-241.
Chlebowski, R., 1989 - Wietrzenie chemiczne skał węglanowych formacji Hecla Hoek w warunkach klimatu polarnego (rejon Bellsundu, Zachodni Spitsbergen). XVI Sympozjum Polarne, Toruń; p. 85-88.
Czeppe, Z., 1966 - Przebieg głównych procesów morfogenetycznych w południowo-zachodnim Spitsbergenie (summary: The course of the main morphogenetic processes in the south-west Spitsbergen) Zesz. Nauk. UJ, Prace geogr., 13; 124 pp.
Dallmann, W., Hjelle, A., Ohta, Y., Salvigsen, O., Bjornerund, M. G., Hauser, E. C., Maher, H. D., Craddock, C., 1990 - Geological Map of Svalbard 1:100 000, Sheet B11G Van Keulenfjorden. Norsk Polarinstitutt, Oslo, Temakart Nr. 15.
Dzierżek, J., Nitychoruk, J., 1990 - TL age of rock glaciers and nival moraines from the Southern Bellsund area (Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p.21-26.
Egginton, P. A., French, H. M., 1985 - Solifluction and related processes, eastern Banks Island N.W.T. Can. J. Earth Sci., 22; p. 1671-1678.
Flood, B., Nagy, J., Winsnes, T. S., 1971 - Geological map of Svalbard 1: 500,000, Sheet 10, Spitsbergen southem part, Norsk Polarinstitutt, Oslo.
French, H. M., 1974 - Mass wasting at Sachs Harbour, Banks Island, N.W.T. Canada. Arc. Alp. Res., 6; p. 71-78.
Gawrysiak, L., 1994 - Rozwój form erozyjnych w rejonie południowego Bellsundu, Spitsbergen (summary: Erosion forms development in the region of southern Bellsund). Annales UMCS, B; p. 123-136.
Gluza, A. F., 1987 - Prędkość oraz kierunek wiatru w lipcu i sierpniu 1986 r. w Calypsobyen, Zachodni Spitsbergen (summary: The velocity and direction of the wind in July and August 1986 in Calypsobyen West Spitsbergen). XIV Sympozjum Polarne, Lublin; p. 181-186.
Gluza, A. F., 1988 - Prędkość i kierunek wiatru w sezonie letnim 1987 w Calypsobyen, Zachodni Spitsbergen (summary: The velocity and direction of the wind in the summer season of 1987 in Calypsobyen, Westem Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 31-37.
Hjelle, A., 1969 - Stratigraphical correlation of Hecla Hoek succesion north and south of Bellsund. Norsk Polarinst. Arbok 1967.
Jahn, A., 1961 - Quantitative analysis of some periglacial processes in Spitsbergen. Uniw. Wrocl., Zesz. Nauk. seria B, 5.
Jahn, A., 1967 - Some features of mass movement on Spitsbergen slopes. Geograjiska Ann. 49a; p. 213-235.
Jahn, A., 1975 - Problems of the Periglacial Zone. PWN, Warszawa.
Jahn, A., 1976 - Contemporaneous geomorphological processes in Longyeardalen, Vestspitsbergen (Svalbard). Biuletyn Peryglacjalny, 26.
Jahn, A., 1982 - Soil thawing and active layer of permafrost in Spitsbergen. Results of the Polish Scientific Spitsbergen Expeditions. Acta Univ. Wratislav., 525; p. 57-75.
Jahn, A., Walker, H. J., 1983 - The active layer and climate. Ztschr.f Geomorph. N.F., Suppl., 47; p. 97-108.
King, L., 1994 - Geomorphological processes areas in High Arctic ecosystems Liefde- and Bock- fjorden, Northwest Spitsbergen. XXI Polar Symposium, Warszawa; p. 135-148.
Klimaszewski, M. 1978 - Geomorfologia, PWN, Warszawa; 1098 pp.
Kowalkowski, A., Pękala, K., Starkel, L., 1977 - The role of climate and man's interference in shaping the relief and soils of the southem slope of Khangai Mountains. Folia Quaternaria, 49; p. 115-144.
Krawczyk, W. E., 1994 - Denudacja chemiczna w wybranych zlewniach SW Spitsbergenu. Rozprawa doktorska, Uniw. Śląski , Sosnowiec, Wydz. Nauk o Ziemi, Katedra Geomor.; 233 pp (maszynopis).
Krawczyk, W. E., Pulina, M., 1982 - Wstępne wyniki badań hydrologicznych i hydrochemicznych w zlewni Fugleberget (SW Spitsbergen). Wyprawy Polarne Uniwersytetu Śląskiego 1977-1980, t. I; p. 167-180.
Landvik, J. Y., Mangerud, J. Salvigsen, O., 1988 - Glacial history and permafrost in the Svalbard area. Proc. V Int. Permafrost Conf. Trondheim, vol, I; p. 194-198.
Landvik, J. Y., Bolstad, M., Lycke, A. K., Mangerud, J., Sejrup, H. P., 1992 - Weichselian stratigraphy and palaeoenvironments at Bellsund, western Svalbard. Boreas;, 21; p. 335-358.
Larsen, S., 1982 - Geomorphological effects on the slopes of Longyear Valley, Spitsbergen, after a heavy rainstorm in July 1992. Geografiska Ann., ser. A, 64; p. 105-125.
Liestøl, 1977 - Pingos, springs and permafrost in Spitsbergen. Norsk Polarinst. Arbok 1975.
Mackay, J. R., 1963 - The Mackenzie delta area. N.W.T. Dep. of Mines and Techn. Surv. Geogr. Branch. Memoir 8.
Mackay, J. R., 1981 - Active layer slope movement in a continuous permafrost environment, Garry Island, Northwest Territories, Canada. Can. Jour. Earth. Sci., 18; p. 1666-1680.
Malarz, R., Pękala, K., 1980 - Utwory pyłowe Kotliny Batsumber i doliny Sugnugurin-goł. WSP Kraków, Prace geogr., 8; p. 29-37.
Mangerud, J., Bolstad, M., Elgersma, A., Helliksen, D., Landvik, J. Y., Lønne, I., Lycke, A. K. Salvigsen, O., Sandahl, T. J. Sejrup, H. P., 1987 - The Late Weichselian glacial maximum in western Svalbard. Polar Research, 5; p. 275-278.
Mangerud, J., Bolstad, M., Elgersma, A., Helliksen, D., Landvik, J. Y., Lycke, A. K., Lønne, I., Salvigsen, O., Sandahl, T. J., Svendsen, J. I., 1992 - The Last Glacial maximum on Spitsbergen, Svalbard. Quaternary Research, 38; p. 1-31.
Martini, A., 1974 - Slope cover deposits of selected mountain areas in the Hornsund region SW Spitsbergen. Acta Univ. Wratislav., 251; p. 147-185.
Michalczyk, Z., 1990 - Hydrological characteristics of Calypsostranda. Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen. UMCS Lublin; p. 75-91.
Michalczyk, Z., Magierski, J., 1990 - Physicochemical properties of waters as well as chemical and mechanical denudation of Calypsostranda region (W Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen. UMCS Lublin; p. 93-106.
Muller, F., 1959 - Beobachtungen über Pingos Detailuntersuchungen in Ostgrönland und in der kanadischen Arktis. Medd. om Gronland, Bd., 153.
Paszczyk, J., Repelewska-Pękalowa, J., 1991 - The phases of summer thawing on the coastal plains Calypsostranda (West Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 83-96.
Pękala, K., 1975 - Contemporary morphogenetic processes in the Sant Valley. Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Sci. Terre, 23 (3-4); p. 221-224.
Pękala, K., 1980 - Morphogenetic processes and cover deposits of nunataks in the Hornsund area (SW Spitsbergen). Polish Polar Research, 1; p. 9-44.
Pękala, K., 1984 - Present morphogenetic processes in a periglacial zone of Wedel Jarlsberg Land, south-western Spitsbergen. Annales UMCS, B, 39.
Pękala, K., 1987 - Rzeźba i utwory czwartorzędowe przedpola lodowców Scotta i Renarda (summary: Relief and Quaternary deposits on the Scott and Renard glaciers forefield, Spitsbergen). XIV Sympozjum Polarne. Lublin; p. 8-87.
Pękala, K., Repelewska-Pękalowa, J., 1988a - Współczesne procesy morfogenetyczne w rejonie fiordu Recherche (summary: Contemporaneous morphogenetic processes in Recherchefjorden region, Western Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 149-160.
Pękala, K., Repelewska-Pękalowa, J., 1988b - Główne rysy rzeźby i osady czwartorzędowe doliny Chamberlin, Spitsbergen (summary: Main relief features and Quaternary deposits of the Chamberlin Valley, Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 161-172.
Pękala, K., Repelewska-Pękalowa, J., 1990 - Relief and stratigraphy of Quaternary deposits in the region of Recherche Fiord and southern Bellsund (Western Spitbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 9-20.
Pękala, K., Repelewska-Pękalowa, J., 1993 - Solifluction and related slope processes in the mountains of Central Asia (Mongolia). Special Issue, ESF Project European Palaeoclimate and Man, 6, Palaoklimaforschung, 11, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz; p. 87-101.
Piasecki, J., Rodzik, J., 1988 - Topoklimatyczne zróżnicowanie regionu południowego Bellsundu na tle ogólnych cech cyrkulacji atmosferycznej w sezonie wiosenno-letnim 1987 r., Zachodni Spitsbergen (summary: Topoclimatic variation of the south Bellsund region against the background of atmospheńc circulation general features in the spńng-summer season 1987, Western Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 3-20.
Pulina, M., 1984 - The effects of cryochemical processes in the glaciers and the permafrost in Spitsbergen. Polish Polar Research, 5; p. 3-4.
Rapp, A., 1960 - Recent development of mountain slopes in Karkevagge and surroundings, northern Scandinavia. Geografiska Ann. 42; p. 71-200.
Repelewska-Pękalowa, J., 1987 - Rozwój równiny nadmorskiej pod wpływem procesów erozji (na przykładzie Calypsostrandy, rejon Bellsundu, Zachodni Spitsbergen) (summary: Development of the shore plain under the influence of the erosion processes on the example of Calypsostranda, Bellsund region, West Spitsbergen). XIV Sympozjum Polarne, Lublin; p. 103-105.
Repelewska-Pękalowa, J., 1994 - Summer thawing of ground in Calypsostranda in the Recherchefjorden region (Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 93-103.
Repelewska-Pękalowa, J., Gluza, A. F., 1988 - Dynamic of the permafrost active layer - Spitsbergen. Proc. V Int. Permafrost Conf. Trondheim, vol. 1; p. 448-453.
Repelewska-Pękalowa, J., Pękala, K., Wojciechowski, K., 1987 - Formy typu pingo w Chamberlindalen i na Homsundneset, Spitsbergen (summary: The pingos in Chamberlindalen and in Homsundneset. Spitsbergen). XIV Sympozjum Polarne, Lublin; p. 106-107.
Repelewska-Pękalowa, J., Pękala, K., 1991 - Periglacial morphogenesis of Recherche Fiord coastal plains (Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 45-56.
Repelewska-Pękalowa, J., Pękala. K., 1993 - The influence of local factors on solifluction rates, Spitsbergen, Svalbard. Special Issue; ESF Project European Palaeoclimate and Man, 6, Palaoklimaforschung, 11, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz; p. 251-266.
Rodzik, J., 1988 - Rozmieszczenie i struktura pokrywy śnieżnej na tundrze Calypsostrandy w sezonie ablacyjnym 1987 (summary: Distribution and structure of the snow cover in the Calypsostranda tundra in the ablation season 1987). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 93-102.
Salvigsen, O., Elgersma, A., Landvik, J. Y., 1991 - Radiocarbon-dated raised beaches in northwestem Wedel Jarlsberg Land, Spitsbergen, Svalbard. Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 9-16.
Siwek, K., Paczos, S., 1990 - Differentiation of Calypsostranda thermal and humidity conditions in the summer 1989 (Western Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin: 123-136.
Szczęsny, R., Dzierżek, J., Nitychoruk, J., Harasimiuk, M., Pękala, K., RepelewskaPękalowa, J., 1989 - Photogeological map of the Renardbreen, Scottbreen and Blomlibreen forefields (Wedel Jarlsberg Land, Spitsbergen), 1: 10 000, Wyd. Geol. Warszawa.
Szczypek, T., 1981 - Przejawy działalności wiatru na wybrzeżu morskim pod Rasstupet (Sørkappland-Spitsbergen). Prace Nauk. Uniw. Śląsk. nr 423, Geographia, 5; p. 55-68.
Troitsky, L. Punning, J. M., Hutt, G., Rajamaë, R., 1979 - Pleistocene glaciation chronology of Spitsbergen Boreas, 4; p. 401-407.
Van Vliet-Lanoë, B., Hequette, A., 1987 - Activité éolienne et sables limoneux sur les versants exposés au NE de la peninsule du Brogger, Spitzberg du NO (Svalbard). Pecsi, M., and French, H. M., (eds): Loess and periglacial phenomena, Acad. Kiado Budapest; p. 103-123.
Washburn, A. L., 1980 - Geocryology: a survey of periglacial processes and environments. Willey, New York; 406 pp.
Wojtanowicz, J., 1990a - Eolian processes and their intensity in the northem part of Wedel Jarlsberg Land, Spitsbergen. Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 33-40.
Wojtanowicz, J., 1990b - Dusty deposits of Spitsbergen - classification and genesis. Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 41-45.
Zybała, K., 1994 - Periglacial transformations of cliffs of raised marine terraces in the Calypsostranda area (Bellsund, Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin; p. 133-140.
